Ўзбекистон:
Шилқимликдан қутилиш...
ва ҳалок бўлиш
Шилқимликдан қутилиш...
ва ҳалок бўлиш
2019 йил 20 ноябрида актриса Гавҳар Шарипова йўл транспорт ҳодисасида ҳалок бўлди. У юк машинасининг йўловчилар ўриндиғида ўтириб, Самарқанддан Ғўзор томонга кетаётган эди. Бўш йўлда юк машинаси соатига 140 км тезликка чиқди. Ҳайдовчи, рулни бир қўли билан ушлаб, қизнинг елкалари, қўлларига тегиб, шилқимлик қила бошлаган. Актриса эшикни очган, лекин ҳайдовчи тезликни тушурмаган ва унга тегажаклик қилишни тўхтатмаган. Шилқимликдан қочишга ҳаракат қилиб актриса машинадан сакраган ва ҳалок бўлган. У 39 ёшда эди.
Ҳайдовчига нисбатан Жиноят кодексининг 266 моддаси 2 қисми билан ("Йўл ҳаракати хавфсизлиги қоидаларини бузиш ёки транспорт воситасини эксплуатация қилиш, одам ўлишига олиб келиши") жиноят иши қўзғатилган.
Ўзбекистонда жамоат жойларидаги шилқимлик қандай жазоланади?
Шилқимлик учун Ўзбекистонда на маъмурий, на жиноий жазо йўқ. Бултур, 2019 йил 2 сентябрда қабул қилинган «Хотин-қизларни тазйиқ ва зўравонликдан ҳимоя қилиш тўғрисида»ги , Ўзбекистон Республикасининг қонуни шилқимликни тазйиқнинг қисми сифатида баҳолайди: «тазйиқ — содир этилганлиги учун маъмурий ёки жиноий жавобгарлик назарда тутилмаган, хотин-қизларнинг шаъни ва қадр-қимматини камситадиган ҳаракат (ҳаракатсизлик), шилқимлик.»
Бироқ, шилқимликнинг таърифи йўқ. Юқорида кўрсатилан қонун, номига қарамай, шилқимликдан ҳимоя қилиш масалаларида бефойда бўлиб чиқди. У тазйиқни олдини олиш учун тўртта чора тавсия этмоқда:
- 1Профилактик сухбат ўтказиш;
- 2Ҳимоя ордерини бериш;
- 3Тазйиқ ва зўравонлик қурбонларига ёрдам кўрсатиш махсус марказларига жойлаштириш;
- 4Зўравонлик хатти-ҳаракатларини ўзгартувчи тузатиш дастурларидан ўтиш.
Одам қизларга шилқимлик қилаверади ва ҳар гал фақат профилактик суҳбатга таклиф этилади. Қайта шилқимлик учун қаттиқроқ чоралар кўзда тутилмаган. Ҳимоя ордери фақат жабрланган агрессор билан алоқаси бўлганда ва уни таниган бўлса самара беради. Бироқ, кўпинча тазйиқ, шилқимликни бошидан кечирганлар уларнинг шаъни ва қадр қимматига тажовуз қилганлар билан таниш эмас.
Учинчи чора кўпроқ оилавий зўравонликка дуч келган аёлларга нисбатан қўлланилиши мумкин. Зўравонлик хатти-ҳаракатларини ўзгартувчи тузатиш дастурлари эса Ўзбекистонда ҳанузгача ишлаб чиқилмаган.
Учинчи чора кўпроқ оилавий зўравонликка дуч келган аёлларга нисбатан қўлланилиши мумкин. Зўравонлик хатти-ҳаракатларини ўзгартувчи тузатиш дастурлари эса Ўзбекистонда ҳанузгача ишлаб чиқилмаган.
Дилфуза Куролова
Фото: шахсий архив
Global Shapers Tashkent Hub таъсисчиси ва куратори, инсон ҳуқуқлари бўйича юрист Дилфуза Куролова шилқимлик қилган шахсни жавобгарликка билвосита жалб қилиш мумкин деб ҳисоблайди:
ЎзР Маъмурий кодексининг 183 моддаси "Майда безорилик учун", "Майда безорилик, яъни жамоат жойларида уятли сўзлар билан сўкиниш, фуқароларга ҳақоратомуз шилқимлик қилиш ҳамда жамоат тартибини ва фуқароларнинг осойишталигини бузувчи шу каби бошқа хатти-ҳаракатларда ифодаланган жамиятда юриш-туриш қоидаларини қасддан менсимаслик базавий ҳисоблаш миқдорининг уч бараваридан беш бараваригача миқдорда жарима солишга ёки ўн беш суткагача муддатга маъмурий қамоққа олишга сабаб бўлади".
ЎзР МК 41 моддаси "Ҳақорат қилиш" учун: "Ҳақорат қилиш, яъни шахснинг шаъни ва қадр-қимматини қасддан камситиш базавий ҳисоблаш миқдорининг йигирма бараваридан қирқ бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади".
Агар ҳаракатлар калтаклаш ёки танага енгил шикаст етказиш билан боғлиқ бўлса, унда сиз безорилик учун ЎзР ЖКнинг 277 моддасига биноан жиноий жавобгарликка тортишингиз мумкин.
Таксидаги шилқимлик ҳолатларини ҳисобини олиб бораётган АҚШда 2017-2018 йилларда ушбу турдаги ҳуқуқбузарликлар бўйича 6000 дан ортиқ шикоятлар қайд этилган. Ўзбекистонда жамоат жойларидаги шилқимлик тўғрисида расмий маълумотлар йўқ. Ўзбекистон Ички Ишлар вазирлиги ҳузуридаги Хотин-қизлар билан ишлаш департаментини бошқарадиган Умида Абдуллаева таъкидлашича, ҳозирги пайтда шилқимлик алоҳида категория ҳисобланмайди, чунки бу МЖ кодекси ва Жиноят кодексида алоҳида жиноят сифатида қайд этилмаган.
Шилқимликка оид шикоятларнинг аксарияти МЖ тўғрисидаги кодекснинг 183 моддаси "Кичик безорилик" бўйича кўриб чиқилмоқда. Аммо, содир этилган қилмиш даражасига қараб, улар бошқа моддалар бўйича кўриб чиқилиши мумкин. Ўзбекистон ИИВ маълумотларина кўра, 2019 йилда аёлларга нисбатан ҳуқуқбузарликлар учун Маъмурий жавобгарлик кодексининг 183 моддасига асосан 13 895, 2020 йилнинг 9 ойида 7693та баённомалар тузилган.
2020 йил 25 июн куни Ўзбекистон жамоавий мурожаатлар порталида аёлларни жамоат жойларида, иш жойида, интернетда шилқимликдан (безориликдан) ҳимоя қилиш тўғрисида петиция жойлаштирилди. Петиция эълон қилиниши учун у экспертизадан ўтиши керак. 2020 йил 6 август куни 8-та эркакдан ташкил топган комиссия аёлларнинг ҳуқуқлари амалдаги қонунлар билан ҳимояланган деган ҳулоса билан уни рад қилди.
Шилқимликка оид шикоятларнинг аксарияти МЖ тўғрисидаги кодекснинг 183 моддаси "Кичик безорилик" бўйича кўриб чиқилмоқда. Аммо, содир этилган қилмиш даражасига қараб, улар бошқа моддалар бўйича кўриб чиқилиши мумкин. Ўзбекистон ИИВ маълумотларина кўра, 2019 йилда аёлларга нисбатан ҳуқуқбузарликлар учун Маъмурий жавобгарлик кодексининг 183 моддасига асосан 13 895, 2020 йилнинг 9 ойида 7693та баённомалар тузилган.
2020 йил 25 июн куни Ўзбекистон жамоавий мурожаатлар порталида аёлларни жамоат жойларида, иш жойида, интернетда шилқимликдан (безориликдан) ҳимоя қилиш тўғрисида петиция жойлаштирилди. Петиция эълон қилиниши учун у экспертизадан ўтиши керак. 2020 йил 6 август куни 8-та эркакдан ташкил топган комиссия аёлларнинг ҳуқуқлари амалдаги қонунлар билан ҳимояланган деган ҳулоса билан уни рад қилди.
2020 йил 12 сентябрида мурожаат муаллифи Ўзбекистон президентининг қабулхонаси орқали мурожаатномани юбориб, йиғилиш протоколини сўради: «Ахборот олишнинг кафолатлари ва эркинлиги тўғрисидаги қонуннинг 7ғмоддасига мувофиқ, ушбу ишчи комиссия мажлисининг баённомасини менинг мурожаатимни кўриб чиқиш билан боғлиқ қисмида тақдим этишингизни сўрайман. Мен ҳозир бўлган шахсларнинг исм-шарифларини, уларнинг ушбу петицияга қарши бўлган далилларини, шунингдек менинг Ўзбекистондаги аёлларни тазйиқдан ҳимоя қилиш тўғрисидаги аризамни муҳокама қилиш билан боғлиқ ҳар қандай бошқа маълумотларни билишни истардим».
Мурожаатни президент маъмурияти қабул қилган. 27 октябрга бўлган маълумотдарга кўра ушбу мурожаатномага жавоб йўқ.
Мурожаатни президент маъмурияти қабул қилган. 27 октябрга бўлган маълумотдарга кўра ушбу мурожаатномага жавоб йўқ.
Сизга таксида шилқимлик қилинганда нима қилиш керак?
Инсон ҳуқуқлари бўйича юрист Дилфуза Куролова сизга шилқимлик қилиш фактини ёзиб олишингизни (диктофонни ёқинг ёки видео олинг), машинани тўхтатишни сўранг ва автомобиль рақамини эслаб қолишни (расмга тушириш яхшироқ) ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш идораларига 102 рақамига ёки участка нозирига мурожаат қилишни тавсия этади. Аризада қачон таксига ўтирганингизни, у йўловчи ёки такси хизматига мансублигини, автомобиль давлат рақамини ва ҳайдовчи сизга қандай шилқимлик қилганини таърифлашингиз керак. Бундай ҳолатда ҳайдовчи ҳеч бўлмаганда 183-чи "Кичик безорилик моддага биноан жавобгарликка жалб қилиниши мумкин.
Дильфуза таъкидлашича, шилқимлик қурбонларини ҳимоя қилиш хужжатлари турли мамлакатларда уларнинг ҳуқуқий тизимига қараб фарқ қилади. Масалан, франция ва Ҳиндистонда шилқимлик қилиш жиноий жавобгарлик ҳисобланади, у ерда 7 йилгача қамоқ жазоси ёки жуда катта жарима солиниши мумкин. Таксида шилқимлик қилиш ҳолатлари бутун дунёга маълум, масалан, энг шов-шувли воқеа Буюк Британиядаги Жон Ворбойс 2006-2008 йилларда 12 аёлга шилқимлик қилиш ва уларни зўрлаш ҳақида эди. 2009 йилда суд уни 10 йилга озодликдан маҳрум қилди. 2018 йилда Олий суд жабрланганларнинг қайта шикоятларини ўқиб чиқиб озодликдан маҳрум этиш муддатини чўзишга қарор қилди.
Дильфуза таъкидлашича, шилқимлик қурбонларини ҳимоя қилиш хужжатлари турли мамлакатларда уларнинг ҳуқуқий тизимига қараб фарқ қилади. Масалан, франция ва Ҳиндистонда шилқимлик қилиш жиноий жавобгарлик ҳисобланади, у ерда 7 йилгача қамоқ жазоси ёки жуда катта жарима солиниши мумкин. Таксида шилқимлик қилиш ҳолатлари бутун дунёга маълум, масалан, энг шов-шувли воқеа Буюк Британиядаги Жон Ворбойс 2006-2008 йилларда 12 аёлга шилқимлик қилиш ва уларни зўрлаш ҳақида эди. 2009 йилда суд уни 10 йилга озодликдан маҳрум қилди. 2018 йилда Олий суд жабрланганларнинг қайта шикоятларини ўқиб чиқиб озодликдан маҳрум этиш муддатини чўзишга қарор қилди.
Лиана Натрошвили
Фото: шахсий архив
Психолог Лиана Патриашвили такси ҳайдовчиси томонидан шилқимлик қилинган тақдирда, ҳар фандай бахона билан машинани имкон қадар тезроқ тўхтатишни тавсия этади: «Сиз машинани рақамини ва манзилини кузатишни дўстларингизга (отангизга, эрингизга) ташлаганлигингизни ва сиз ўз вақтида етиб келмасангиз, ҳайдовчида катта муаммолар пайдо бўлишини айтишингиз мумкин. Ҳақиқатан ҳам, иложи бўлса, шундай қилиш арзийди. Агар сиз "Яндекс.такси", каби хизматдан фойдаланаётган бўлсангиз дастурдаги ваҳима тугмачасидан фойдаланишингиз мумкин».
Шунингдек, у асосий хавфсизлик чораларига риоя қилишни маслаҳат беради: олдинга ўтирмаслик, йўлдан тўхтатилган таксидан фойдаланилмаслик. Бу, агар аёл олдинга ўтирса, агар аёл одинги ўриндиғга ўтирса унга шилқимлик қилиш ва ундан жинсий фойдаланиш мумкин дегани эмас. Бу шунчаки уни нопок ниятли одамга нисбатан кўпроқ даражада ҳимоясиз қилиши мумкин.
Шунингдек, у асосий хавфсизлик чораларига риоя қилишни маслаҳат беради: олдинга ўтирмаслик, йўлдан тўхтатилган таксидан фойдаланилмаслик. Бу, агар аёл олдинга ўтирса, агар аёл одинги ўриндиғга ўтирса унга шилқимлик қилиш ва ундан жинсий фойдаланиш мумкин дегани эмас. Бу шунчаки уни нопок ниятли одамга нисбатан кўпроқ даражада ҳимоясиз қилиши мумкин.
Таксидаги шилқимликга шикоятлар билан психологга камдан-кам мурожаатлар қилишади. Лиана, бу шилқимликлар шунча тез-тез қайтариладиган ҳолатки, бу одатий оммавий тажриба ҳисобланади деб ўйлайди. Одамлар қишда қор ёғгани учун мурожаатлар қилмайдику. Бу ерда ҳам шундай: кўплаб қизлар (такси хизматидан мунтазам фойдаланган ҳолда) худди шундай шилқимликларга ва жинсий фойдаланишга урунишларга дуч келишган. Одатда, бундай мавзулар иш жараёнида, бошқа кўплаб зўравонлик ва шилқимлик эпизодлари қаторида пайдо бўлади.
Ўзбекистондаги энг йирик таксилар йиғувчиларидан бири бўлган MyTaxi компанияси, йўловчи маршрутини реал вақт режимида ва ҳар қандай мессенджерда баҳам кўриши мумкинлигини хабар қилди. Шундай қилиб таксига ўтиришдан олдин маршрутингизни яқинларингизга юборишингиз мумкин ― улар амалдаги маршрутни акс эттирувчи ҳаволани олишади. Агар MyTaxi йўловчиси ҳайдовчининг йўл қўйиб бўлмайдиган хатти-ҳаракатларига дуч келса, у хизмат ҳақида шарҳ қолдириши ёки тўғридан тўғри Telegram @call_centre орқали MyTaxi кўмак хизматига мурожаат қилиши мумкин.
Сиз ҳар қандай вазият ҳақида хабар беришингиз мумкин, ҳайдовчи тизимда автоматик равишда блокировка қилинади. Саёҳат маълумотлари тизимда бир йилдан кўпроқ вақт давомида сақланади. Агар MyTaxi иловаси орқали чақирилган таксида қизга шилқимлик қилинган бўлса, у ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларига шикоят билан мурожаат қилиши мумкин. Тегишли органларнинг сўровига биноан компания ходимлари уларга ҳайдовчининг шахсини тасдиқловчи, буюртма қилинган рақам, ушбу таксини тўлиқ йўналишини тасдиқловчи маълумотларни тақдим этади.
Ўзбекистонда такси агрегатори хизматларини кўрсатувчи «Яндекс.такси» компанияси журналистнинг саволларига жавоб бермади.
Сиз ҳар қандай вазият ҳақида хабар беришингиз мумкин, ҳайдовчи тизимда автоматик равишда блокировка қилинади. Саёҳат маълумотлари тизимда бир йилдан кўпроқ вақт давомида сақланади. Агар MyTaxi иловаси орқали чақирилган таксида қизга шилқимлик қилинган бўлса, у ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларига шикоят билан мурожаат қилиши мумкин. Тегишли органларнинг сўровига биноан компания ходимлари уларга ҳайдовчининг шахсини тасдиқловчи, буюртма қилинган рақам, ушбу таксини тўлиқ йўналишини тасдиқловчи маълумотларни тақдим этади.
Ўзбекистонда такси агрегатори хизматларини кўрсатувчи «Яндекс.такси» компанияси журналистнинг саволларига жавоб бермади.
Лонгридни тайёрлашда ишлаганлар:
Муаллифлар:
Зульфия Раисова,
Назигуль Жусупова,
Мазхаб Джумъа,
Ирина Матвиенко
Назигуль Жусупова,
Мазхаб Джумъа,
Ирина Матвиенко
Лонгрид муҳаррири:
Наталья Ли
Ғоя муаллифи:
Зульфия Раисова
Дастан Аккожа
Ғоя муаллифи:
Зульфия Раисова
Дастан Аккожа
Ҳикояларни тўплаганлар:
Исмаил Карыпов,
Фарангис Давронова,
Вера Сухина,
Анастасия Черепанова,
Дастан Аккожа,
Кирилл Флаймен,
Молдир Албан
Фарангис Давронова,
Вера Сухина,
Анастасия Черепанова,
Дастан Аккожа,
Кирилл Флаймен,
Молдир Албан
Иллюстрациялар:
Насиба Каримова
Макет тайёрлаш:
Карина Толмачева
Макет тайёрлаш:
Карина Толмачева
Лонгрид Сabar.asia томонидан «Марказий Осиёда таксидаги хавфсизлик» ахборот кампанияси доирасида чиқарилган.
