Ин яке аз садҳо қиссаест, ки дар пурсишномаи маъракаи иттилоотӣ перомуни озору бадрафторӣ дар таксиҳои Осиёи Марказӣ нақл шудаанд.

Духтарон бо бадрафторӣ ё озору азият дар таксӣ ҳамарӯза рӯбарӯ мешаванд. Аммо азбаски инро собит кардан душвор аст, онҳо ба пулис муроҷиат намекунанд, вале агар муроҷиат ҳам кунанд, дар пайи набудани шавоҳид наметавонанд гунаҳкорро ба ҷавобгарӣ бикашанд.

Бар пояи Кодекси ҳуқуқвайронкунии маъмурӣ, бадрафторӣ ба моддаи 434 "Майдаавбошӣ" рост меояд, ки барои он ҷарима то 5 нишондиҳанда барои ҳисобҳо (32,26 доллари ИМА) ва ё 10 шабонарӯзи ҳабс пешбинӣ шудааст. Аммо ҳуқуқвайронкуниҳои дигар, мисли зишту касиф намудани биноҳои истиқоматӣ ва дар ҷойҳои ҷамъиятӣ дашном додан ҳам ба ҳамин моддаи кодекс шомил мешавад. Ба андешаи ҳуқуқшинос Холида Аҷигулова, набояд ду ҳуқуқвайронкунии оқибатҳояшон тамоман мухталиф, масалан пешоб кардан дар гузаргоҳи бино ва бадрафтории ҷинсӣ нисбат ба одами зинда зери як модда гузошта шаванд.

Яъне, агар касе пайваста бо табассум ба духтар ҳамхобагиро пешниҳод кунад, ӯро дунбол кунад, пайваста бо зангҳову паёмакҳо пешниҳоди ҳамхобагӣ кунад, талош кунад, ки узвҳои ҷинсиро ламс кунад, мунтазам суханҳои ногувору фаҳш бигӯяд, дар нақлиёти ҷамъиятӣ шилқинӣ кунад – усулҳои муассири таъсиррасонӣ ба ин нафар тақрибан вуҷуд надорад.

Ба гуфтаи ҳуқуқдон Холида Аҷигулова, аз як тараф озор ё бадрафтории ҷинсӣ – навъе аз хушунати ҷинсӣ, нақзи ҳуқуқи инсон барои дахлнопазирии шахсӣ ва навъи табъиз мебошад. Аз ҷониби дигар, мақомоти давлатӣ дар Қазоқистон кайҳост, ин мушкилро нодида мегиранд ва барои озори ҷинсӣ дар ҷойҳои ҷамъиятӣ ва ё ҷойи кор ҷазои сазовор вуҷуд надорад.

Ҳар нафар метавонад ба озори ҷинсӣ дучор шавад: мардону занон, калонсолону кӯдакон; дар ҷойи кор, дар мактаб, донишгоҳ, беморхона; дар мақомоти давлатӣ ва дар ширкатҳои хусусӣ; дар кӯча, дар таксӣ, дар қатор, нақлиёти ҷамъиятӣ.

Қонунгузор зери ин мафҳум имову ишора, сухан, даст расонидан ба ҷисми нафари дигар бо мақсади шаҳвониро дар назар дошт. Дар тарҳи қонун чунин меъёр вуҷуд дошт, аммо мутаасифона дар худи қонун "Дар бораи кафолати давлатии баробарҳуқуқӣ ва имкониятҳои баробари мардон ва занон" он мавҷуд нест.

"Қонун қабул шуд, он амал мекунад, аммо дар бораи озору азияти ҷинсӣ чизе гуфта намешавад. Сабаби он барои ман маълум нест. Ба эҳтимоли зиёд парлумон омода набуд, ки чунин меъёрро дар зиндагии мо ҷорӣ намояд. Дар қонунгузории ғарбӣ мафҳуми каме дигартаре дода мешавад, он каме васеътар аст – ҳар кирдоре, ки метавонад сабаби нороҳатӣ шавад. Агар ба нафаре писанд наояд, ки касе ҳатто ба ӯ нодуруст нигоҳ кард ё чизе гуфт – ин метавонад оқибати вазнин дода бошад. Мо ба самти хуб ҳаракат мекардем, аммо меъёри зикршуда дар қонун нест. Имрӯзҳо барои бадрафторӣ ҷавобгарӣ нест, ҳарчанд шояд ҳар сония дар ҷойи кор ва ё маконҳои ҷамъиятӣ озору азияти ҷинсӣ сурат мегиранд", - мегӯяд Сулаймонов.

Моҳи феврали соли 2020 вакилони Маҷлиси парлумон барои ҷорӣ кардани ҷазои ҷиноятӣ дар қиболи озори ҷинсӣ дар Қазоқистон ташаббус нишон доданд. То ин вақт ҳомиёни ҳуқуқ борҳо таваҷҷуҳи вакилон ва ВКД-ро ба ин масъала ҷалб карданд, ки озори ҷинсӣ аксаран заминаи анҷом шудани таҷовуз ба номус мебошад.

Ба гуфтаи Холида Аҷигулова, баҳсу баррасии лоиҳаи қонун дар гуруҳи корӣ мебоист баҳори соли 2020 оғоз мешуд. Аммо дар пайи пандемия фаъолияти гуруҳи корӣ ба тавқиф гузошта шуд. Дар навбати худ раҳбари бунёди "НеМолчи.Kz" Дина Тансари намефаҳмад, ки қонунгузорон аз чӣ метарсанд ва чаро қонун дар бораи озори ҷинсӣ ҳанӯз ҳукми амалро нагирифтааст. Ба андешаи ӯ, сабаб дар он аст, ки собит кардан дар додгоҳҳо хеле душвор мебошад, зеро мебояд як қатор парвандаи ҷиноятӣ боз кард, чунки ҳоло қонун тавре аст, ки агар шикоят пешниҳод шуд, бояд тафтишоти то додгоҳӣ оғоз карда шавад ва ба тамоми аризаҳо вокуниш нишон дода шавад. Ва чунин шикоятҳо зиёд мешаванд, ин дақиқ аст, аммо суоли дигар ин аст, ки инро чӣ тавр собит кард. Агар зан шавоҳиди раднашаванда пешниҳод кунад – видео/аудио, - пас собит кардан осон аст. Аммо ҳатто бо мавҷудияти чунин шавоҳид ҳам собит кардан хеле душвор мешавад.

Ҳамоҳангсози барномаи БҶ "Маркази тадқиқотии сиёсаи ҳуқуқӣ" Аяҷон Ойратова таъкид мекунад, ки ҳангоми баррасии масъалаи ҷорӣ кардани ҷавобгарӣ барои озору азият дар таксӣ қаблтар аз ҳама бояд муайян кард, ки кадом амалу кирдор дар маҷмӯъ бадрафторӣ мебошад ва шартан онҳоро аз рӯи "вазнинӣ"-ашон бояд ҷудо кард.

Агар ин кор дарҳол ҳангоми қабул кардани тағйиру илова ба Кодекси ҷиноӣ анҷом дода нашавад, баъдан барои кормандони ҳифзи ҳуқуқ ҷамъоварии шавоҳид ва барои додгоҳ эълони ҳукм аз рӯи чунин парвандаҳо душвор мешавад.

Ин бошад, хавфи коррупсионӣ аст. Гузашта аз ин, бояд ба назар гирифт, ки моддаҳои ҷиноятие ҳастанд, ки барои расонидани зарар ба саломатӣ, таҳдид, ғайриқонунӣ аз озодӣ маҳрум сохтан, барои бадрафторӣ дар ҷойҳои ҷамъиятӣ (майдаавбошӣ) ва барои таҷовуз ба номус муҷозот пешбинӣ кардаанд. Инчунин дар Кодекси ҳуқуқвайронкунии маъмурӣ ҳам барои дигар қонунвайронкунӣ ҷазо пешбинӣ шудааст.

"Ин ба он маънӣ аст, ки ҷавобгарӣ барои бадрафторӣ бидуни кадом оқибатҳои ҷиддӣ набояд аз ҳад вазнин бошад. Аз ин рӯ, муқоисаи оқибатҳои озору азият, ман фикр мекунам, хатари бузурги ҷамъиятӣ надоранд ва метавонанд ҳамчун амали ҷиноӣ шинохта шаванд. Мутаносибан, метавонад навъҳои зерини ҷазо, мисли ҷарима, корҳои ислоҳӣ, ба корҳои ҷамъиятӣ ҷалб шудан ва боздошт татбиқ карда шаванд. Инчунин мебояд навъҳои иловагии ҷазо мисли "маҳрум сохтан аз ҳаққи иҷрои вазифаҳои муайян ва ё ба фаъолияти муайян машғул шудан" баррасӣ шуда, ҳуқуқвайронкунандаҳо ба феҳристи махсус ворид карда шаванд. Чунки амалҳои ҷиноӣ дар маълумотномаҳо дар бораи доғи судӣ доштан инъикос намешаванд",-андеша дорад Аяҷон Ойратова.

Вакили дифоъ Жангелдӣ Сулаймонов низ ба зарурати ҷудо кардани мафҳумҳои бадрафторӣ таъкид мекунад.

"Бояд донист, ки зери мафҳуми бадрафторӣ чӣ фаҳмида мешавад. Агар ронандаи таксӣ бидуни хоҳиши мусофирзан ба ба ӯ даст расонад, аз нигоҳи ҳуқуқӣ ин аллакай на озор, балки хушунат ё талоши таҷовуз ба номус ё амали хусусияти шаҳвонидошта мешавад.

Барои ин ҷавобгарии ҷиноӣ ҳаст. Агар ронандаи таксӣ танҳо шухӣ кунад ва ё латифаҳои фаҳшо нақл кунад, пас барои ин кор набояд ба ҷавобгарӣ кашида шавад. Ва ҳеч кас чунин шикоятҳоро баррасӣ ҳам намекунад. Агар ронандаи таксӣ ба ламс кардани мусофирзан шурӯъ кунад, пас ин ҳамла ба дахлнопазирии ҷинсӣ мебошад, барои ин ҷавобгарии ҷиноӣ пешбинӣ шудааст",-мегӯяд вакили дифоъ.

16 ноябр бошад, ВАО-и Қазоқистон хабар доданд, ки ронандаи таксие, ки тавассути замимаи ҷустуҷӯи таксии "Яндекс Go" кор мекард, дар шаҳри Алмаато ба як зан ҳамла кардааст.

Сокини Алмаато Куралай Галиева дар шабакаи иҷтимоии Facebook дар бораи ин ҳамла хабар дод. Ӯ навишт, ҳодиса се ҳафта қабл ба вуқӯъ пайваст ва ронанда гуноҳро ба гардан намегирад, инчунин аз рафтан ба шӯъбаи пулис барои баррасии қазия худдорӣ мекунад:

"Ман мехоҳам бигӯям, ки ин одам хавфнок аст. Ӯ маро то ҷойи лозим нарасонд. Ман аз соддагӣ зуд роҳкироро дароз кардам. Аммо ӯ маро то ҷойи зарурӣ нарасонд ва фикр кард, ки метавонад ба ман даст бардорад. Мутаасифона, ман дар ҳоли ҳозир намедонам чӣ кор кунам",-менависад ҷабрдида.

Аз дафтари департаменти пулиси Алмаато хабар доданд, ки ин қазия дар феҳристи ягонаи тафтишоти то додгоҳӣ тибқи моддаи 107–и Кодекси ҷиноии Қазоқистон (Қасдан расонидани зарари миёна ба саломатӣ) сабт шудааст.

Тамоми ташхиси лозим таъин шудааст, ки дар натиҷаи он тасмими зарурӣ гирифта мешавад.

Хадамоти дастгирии "Яндекс Go" мегӯяд, ин ронандаро аллакай аз замимаи хадамот берун кардаанд:

"Хадамоти дастгирӣ бо корбарон дар иртибот аст. Ронанда дар хадамот блок монда шудааст, аммо таъкид мекунем, ки бино ба додаҳои система ӯ занро то ҳамон ҷойе бурдааст, ки дар замима нишон дода шудааст. Ба гуфтаи мусофир, дар мошин касе силоҳ надошт. Дуруст аст, ки тамоми ҳолатро бояд мақомоти ҳифзи ҳуқуқ муайян намояд", – гуфта мешавад дар изҳороти ширкат, ки Zakon.kz нашр кардааст.

Ба андешаи равоншиноси дараҷаи олӣ Зарина Штеер, ронандаҳои таксӣ ба худ иҷозат медиҳанд, ки марзҳои шахсиро убур кунанд, зеро медонанд, ки барои ҳарфу ишораҳои ноҷояшон муҷозот намешаванд.

Аяҷон Ойратова бар ин аст, ки дар ҳар таксии расмӣ бояд кодекси муқобила бо озору азияти ҷинсӣ ва хушунат нисбат ба мизоҷон мавҷуд бошад. Ин сиёсати дохилӣ бояд барои тамоми мусофирон дастрас бошад, инчунин тибқи он барои ронандаҳо дастурамали комил пешниҳод шавад. Дар сурати зарурат мусофирон бояд имкони тамос ба телефони бовариро дошта бошанд. Операторони таксӣ бошанд, бояд чораҳои ба ҷавобгарӣ кашидани ронандаҳо ва дар сурати туҳмат аз ҷониби мусофирон нисбат ба онҳоро дошта бошанд.

Мавриди таъкид аст, ки на ҳамаи одамон аз таксиҳои расмӣ истифода мекунанд. Аз ин рӯ, ба гуфтаи коршинос, муҳим аст, дар самти муҳимияти истифодаи таксиҳои расмӣ маъракаи бузурги расонаӣ ба роҳ монда шавад. Давлат бошад, таксиҳои ғайриқонуниро тамоман таҳаммул накунад, аммо ҳамзамон тарофаҳои роҳпулиро назорат намояд. Барои касе лозим нест, ки ширкатҳои бузурги фаромиллӣ нархҳоро таҳти назорат бигиранд, зеро агар ширкатҳои маҳаллӣ муфлис шаванд, барои давлат ва ҷомеаи шаҳрвандӣ ҷорӣ кардани сиёсати дар боло зикршуда душвор мешавад.

Агар бештари одамоне, ки мавриди озору азият қарор гирифтаанд, аз таксиҳои расмӣ истифода карда ва дар мавриди ҳолатҳои бадрафторӣ хабар надиҳанд, пас ба эҳтимоли зиёд ин ба надонистан ва ё бетаваҷҷуҳии худи операторҳо марбут аст. Аз ин рӯ, муҳим аст, ки ба одамон фаҳмонида шавад, мешавад ин корро тавассути насби варақаҳо дар дохили мошинҳо анҷом дод, тавре ки дар хориҷа мекунанд. Дар навбати худ давлат бояд аз таксиҳои расмӣ талаб кунанд, ки онҳо ронандаҳоеро ба кор нагиранд, ки дар гузашта барои таҷовуз ба номус ва ҷиноятҳои ба ин монанд ба ҷавобгарӣ кашида шудаанд. Дар Қазоқистон одамон зиёд "бо хоҳиши худ" аз кор мераванд, ҳарчанд шояд қазияи ҷиддӣ ҳам сар зада бошад ва корфармо ҳаққи қонунӣ дошт, ки кормандро бар асоси моддаи Кодекси меҳнат аз кор пеш кунад. Аммо агар корманд гунаҳкор набуд, метавонад тавассути додгоҳ ба кораш барқарор шавад. Агар не, пас мешавад корфарморо муваззаф сохт, ки маълумотро дар бораи ронандаи таксие, ки нисбати мусофиронаш бадрафторӣ кардааст, ба феҳристи ягонаи операторон ворид кунад. Албатта, на барои ҳамеша. Инсон бояд ҳаққи ислоҳ шуданро дошта бошад.

Чунин як андешаро равоншинос Зарина Штеер ҳам дастгирӣ мекунад. Ба гуфтаи ӯ, то вақте ки чунин ҳолатҳо дар қонунгузорӣ танзим нашудаанд ва одамон шарм медоранд, ки дар ин бора ҳарф зананд, вазъ тағйир намекунад.

"Дар қаламрави кишварҳои пасошӯравӣ эҳсоси пешбаранда дар баробари тарсу ҳарос шармовар дониста мешавад. Одамон мешарманд, ки нуқтаҳои заъф ва ҷойҳои заъфи худро ифшо кунанд, зеро ҷомеа онҳоро маҳкум мекунад: "либоси номувофиқ дошт", "суханҳои ноҷо зад", "худаш гунаҳкор аст", – хулоса мекунад Штеер.