Өзбекстан:
харассменттен құтылу.... және қаза болу
харассменттен құтылу.... және қаза болу
2019 жылдың 20 қазанында Өзбекстанда актриса Гавхар Шәріпова жол апатынан қаза тапты. Гавхар Самарқандтан Гузарға бара жатқан жүк көлігінің алдында отырған. Жолдағы көлік азайғанда жүк көлігі жылдамдығын 140 км/сағатқа дейін арттырады. Осы сәтте жүргізуші рөлді бір қолымен ұстап, Гавхардың иығы мен қолын сипалай бастайды. Әйел есікті ашып, секірмек болғанда, жүргізуші жылдамдықты азайтпаған, тиісуін де қоймаған. Харассменттен құтылу үшін Гавхар жол жиегіне секіріп, қаза тапты. Оның жасы 39-да еді.
Жүргізушінің үстінен Қылмыстық кодекстің 266 бабының 2-бөлімі бойынша қылмыстық іс қоғалды (Адам өліміне әкеп соқтырған қозғалыс қауіпсіздігі немесе көлік құралдарын пайдалану ережелерін бұзу).
Қоғамдық орындағы харассмент үшін Өзбекстанда қалай жазалайды?
Өзбекстанда харассмент үшін әкімшілік те, қымыстық та жаза да жоқ. Былтыр қабылданған «Әйелдерді зорлық-зомбылық пен қысым көрсетуден қорғау туралы заң» харассментті қысымның бір түріне жатқызады: «қысым көрсету – әкімшілік жаза да, қылмыстық жаза да қарастырылмаған, әйелдің ар-намысы мен қадыр қасиетін кемсітетін әрекет, алымсақтық».
Ал харассментке ешқандай анықтама берілмеген. Бұл заңның аты ғана болмаса, іс жүзінде харассменттен қорғануға көмектесе алған жоқ. Ол қысым көрсетудің алдын алу үшін төрт шара ұсынады:
- 1профилактикалық әңгіме жүргізу;
- 2қорғау ордерін беру;
- 3қысым мен зорлық-зомбылықтан зардап шеккендерге көмек көрсететін арнайы орталықтарға орналастыру;
- 4зорлықшыл мінез-құлықты түзеуге арналған бағдарламалардан өткізу.
Яғни адам қанша рет харассмент жасаса да, онымен тек профилактикалық әңгіме жүргізіледі. Қайталанған әрекет үшін қатаң жаза қарастырылмаған. Ал қорғау ордері жәбірленушінің агрессормен байланысы болған жағдайда тиімді. Бірақ әдетте, жәбірленуші ар-намысы мен қадір-қасиетін аяққа таптаған адамды танымайды. Үшінші шараны көп жағдайда тұрмыстық зорлық-зомбылыққа ұшыраған әйелдерге қолданады. Ал зорлықшыл мінез-құлықты түзейтін бағдарламалар Өзбекстанда әлі дайын емес.
Дилфуза Куролова
Сурет: жеке мұрағат
Адам құқықтары бойынша заңгер, Global Shapers Tahkent Hub-тың негізін қалаушы-жеткішісі Дилфуза Куролава харассмент жасаған адамды жанама жолмен жауапқа тартуға болады дейді:
ұсақ бұзақылық үшін (Өзбекстан Республикасының Әкімшілік жауапкершілік туралы кодексінің 183-бабы): «Қоғамдық тәртіп пен азаматтардың тыныштығын бұзатын қоғамдық орында балағат сөз айту, азаматтарға тіл тигізу сияқты қоғамдық орындағы мінез-құлық қағидаларының қасақаны бұзылған жағдайлары, – бұл үшін үштен беске дейін базалық есептік шамада айыппұл салынады немесе он бес тәулікке дейін әкімшілік қамаққа ашынады»;
қорлау үшін (Өзбекстан Республикасының Әкімшілік жауапкершілік туралы кодексінің 41-бабы): «Тұлғаның ар-намысы мен қадір-қасиетін қасақана кемсіту – бұл үшін жиырмадан қырыққа дейін базалық есептік шамада айыппұл салынады»;
егер харассмент кезінде қол жұмсалса немесе денеде жеңіл жарақат қалатын болса, Өзбекстан Республикасының Қылмыстық жауапкершілік туралы кодексінің 277-бабы бойынша, бұзақылық үшін жауапқа тартуға болады.
Таксидегі харассмент бойынша шағымдарды есепке алатын АҚШ-та 2017-2018 жылдары осындай құқықбұзышылық туралы 6 000-астам шағым тіркелген. Ал Өзбекстанда қоғамдық орындағы харассмент бойынша ресми мәлімет жоқ. Өзбекстанның ІІМ-нің жанындағы әйелдер ісі жөніндегі басқарманың басшысы Умида Абдуллаева харассменттің Әкімшілік жауапкершілік туралы кодекс пен Қылмыстық кодекс бойынша құқықбұзушылық ретінде белгіленбегенін және сол себептен бөлек категорияда қарастырылмайтынын айтады. Жалпы, харассмент бойынша түсетін шағымдардың көбі Әкімшілік жауапкершілік туралы кодекстің 183-бабы бойынша, «Ұсақ бұзақылық ретінде» қарастырылады. Бірақ харассер әрекетіне қарай басқа баптар бойынша да жауапқа тартылуы мүмкін. Өзбекстанның ІІМ-нің мәліметінше 2019 жылы әйелдердің құқығы бұзылғаны үшін 13 895 протокол толтырылған, ал 2020 жылдың 9 айында Әкімшілік жауапкершілік туралы кодекстің 183-бабы бойынша 7 693 протокол толтырылды.
2020 жылдың 25-маусымында өзбекстандық ұжымдық петициялар порталына, әйелдерді қоғамдық орындағы, жұмыстағы және интернеттегі харассменттен қорғау туралы петиция қойылды.
Петицияны жариялау үшін, экспертизадан өту керек еді. Экспертиза белгіленген уақыттан асып, бір жарым айға дейін созылды. Ал 6-тамызда, 8 ер адамнан тұратын эксперттік комиссия «әйелдердің құқығы заңмен қорғалған» деген тұжырыммен петицияны кері қайтады.
2020 жылдың 25-маусымында өзбекстандық ұжымдық петициялар порталына, әйелдерді қоғамдық орындағы, жұмыстағы және интернеттегі харассменттен қорғау туралы петиция қойылды.
Петицияны жариялау үшін, экспертизадан өту керек еді. Экспертиза белгіленген уақыттан асып, бір жарым айға дейін созылды. Ал 6-тамызда, 8 ер адамнан тұратын эксперттік комиссия «әйелдердің құқығы заңмен қорғалған» деген тұжырыммен петицияны кері қайтады.
12-қыркүйекте петиция авторы Өзбекстан президентінің қабылдау бөлмесі арқылы эксперттік комиссия кездесуінің протоколоын сұрап, өтініш жолдады: «Ақпаратқа қол жеткізу еркіндігі мен кепілдігі туралы заңның 7-бабына сәйкес, осы жұмыс комиссиясы менің петициямды қарастырған жиналыс бөлігінің протоколын беруіңізді сұраймын. Онымен қоса, сол жиналысқа қатысқан топтың құрамын, олардың аты-жөнін, петицияны жақтаушылар мен оған қарсылардың барлық аргументтерін және петицияны талқылауға қатысты кез келген ақпаратты білгім келеді». Президент әкімшілігі өтінішті қабылдады. Бірақ 27 қазандағы дерек бойынша өтінішке әлі жауап берілген жоқ.
Таксиде харассментке тап болғанда не істеу керек?
Фиксациялап (диктофон қосу немесе видеоға түсіру), көлікті тоқтатуын сұрауды, көлік нөмерін есте сақтап (немесе сурет түсіріп алу) 102 номері арқылы құқыққорғау органдарына немесе учаскелікке шағымдану керегін айтады. Шағымда таксиге отырған уақытыңызды, такси түрін (жолай ұстадыңыз ба, әлде арнайы ұйымның қызметін қолдандыңыз ба), көлік нөмірін және жүргізушінің әрекетін сипаттап жазуыңыз керек. Шағымның соңында харассерді заң жүзінде жауапқа тартуды өтініңіз. Бұл жағдайда жүргізуші ең аз дегенде 183-бапқа сәйкес «Ұсақ бұзақылық» бойынша жауапқа тартылады.
Дилфуза харассменттен зардап шеккендерді қорғайтын құжаттар әр елдің құқықтың жүйесіне қарай әртүрлі болатынын айтады (бәрінде кодекс болмауы мүмкін). Мысалы, Франция мен Үндістанда харассмент қылмыстық-жазаға тартылатын әрекет. Ол жақта алымсақтық үшін 7 жылға дейін абақтыға қамауы мүмкін, немесе өте үлкен мөлшерде айыппұл төлетеді. Ал Ұлыбританиядағы Джона Ворбойстың таксиде жасаған ісі бүкіл әлемде сенсацияға айналды. Ол 2006-2008 жылдар арасында 12 әйелді зорлап харассмент жасап келген. 2009 жылы сот Ворбойсты 10 жылға бас бостандығынан айыруға шешім шығарады. Ал 2018 жылы Жоғарғы сот жәбірленушілердің қайта түсірген арыздарын қарыстырып, айыпталушының мерзімін ұзартуға үкім шығарды.
Дилфуза харассменттен зардап шеккендерді қорғайтын құжаттар әр елдің құқықтың жүйесіне қарай әртүрлі болатынын айтады (бәрінде кодекс болмауы мүмкін). Мысалы, Франция мен Үндістанда харассмент қылмыстық-жазаға тартылатын әрекет. Ол жақта алымсақтық үшін 7 жылға дейін абақтыға қамауы мүмкін, немесе өте үлкен мөлшерде айыппұл төлетеді. Ал Ұлыбританиядағы Джона Ворбойстың таксиде жасаған ісі бүкіл әлемде сенсацияға айналды. Ол 2006-2008 жылдар арасында 12 әйелді зорлап харассмент жасап келген. 2009 жылы сот Ворбойсты 10 жылға бас бостандығынан айыруға шешім шығарады. Ал 2018 жылы Жоғарғы сот жәбірленушілердің қайта түсірген арыздарын қарыстырып, айыпталушының мерзімін ұзартуға үкім шығарды.
Лиана Натрошвили
Сурет: жеке мұрағат
Психолог Лиана Натрошвили таксист тарапынан харасмент белгілері байқалса, кез келген сылтаумен көлікті тоқтату керегін айтады: «Көлік нөмірін достарыңызға (әкеңізге, күйеуіңізге) жібергеніңізді және олар локацияңызды бақылап отырғанын айтыңыз. Егер сіз баратын жеріңізге уақытында жетпесеңіз, жүргізушіге қиын болатынын ескертіңіз. Мүмкіндік болса, мұны шын мәнінде жасап қойған абзал. Егер көлікті Яндекс.такси сынды сервиспен шақырсаңыз, бірден қосымшадағы қауіп түймесін қолдануға болады.»
Лиана негізгі қауіпсіздік шараларын да сақтау керегін айтады: көліктің алдына отырмау, жолдан көлік тоқтатпау. Бұл, әрине, көліктің алдына отырған әйелге тиісіп, алымсақтық танытуға болады деген сөз емес. Тек, осы сәт әйелді теріс пиғылды жүргізушінің алдында әлсіз етеді.
Лиана негізгі қауіпсіздік шараларын да сақтау керегін айтады: көліктің алдына отырмау, жолдан көлік тоқтатпау. Бұл, әрине, көліктің алдына отырған әйелге тиісіп, алымсақтық танытуға болады деген сөз емес. Тек, осы сәт әйелді теріс пиғылды жүргізушінің алдында әлсіз етеді.
Таксиде болған харассмент үшін әдетте психологтың көмегіне жүгіне бермейді. Лиананың ойынша, мұның кең таралғаны соншалық, тіпті қоғам үшін харассмент үйреншікті құбылысқа айналған. Бұл адамдардың қыста қар жауғаны үшін шағымданбайтыны сияқты. Яғни қыздар да (егер таксиде жиі жүретін болса) алымсақтықпен, жыныстық қолжаулық ету әрекетімен күн сайын кездеседі. Әдетте бұл тақырып жұмыс барысында, зорлық-зомбылық, қол сұғушылық сияқты эпизодтардың арасынан анықталып жатады.
Өзбекстандағы такси қызметін көрсететін ірі компаниялардың бірі MyTaxi компаниясы, жолаушы маршрутын нақты уақыт режимінде кез келген мессенджер арқылы бөлісе алатынын айтады. Яғни көлікке мінбес бұрын, қолданушы жақындарына маршрутын жібере қояды – олар сілтеме арқылы нақты локацияны бақылай алады.
MyTaxi жолаушысы жүргізушінің орынсыз мінез-құлқын байқаса, бұл туралы қосымшада пікір қалдыра алады немесе бірден MyTaxi компаниясының қолдау қызметімен Telegram арқылы @call_centre-мен байланыса алады. Жалғыз алымсақтық емес, кез келген жағдайға арыз-шағымыңыз қарастырылалы. Ал жүргізуші істің анық-қанығы анықталғанға дейін, автоматты түрде бұғалтталады.
Сапарларыңыз туралы ақпарат жүйеде бір жылдан астам уақыт сақталады. Егер жолаушы MyTaxi арқылы шақырған көлікте харассментке тап болса, бұл туралы құқыққорғау органдарына айтуына алады. Ал компания қызметкерлері құзырлы органдардың өтініші бойынша оларға жүргізуші туралы ақпаратты, шақыру жасалған телефон нөмірді және таксидің толық маршрутын береді.
Өзбекстан аймағында такси қызметін көрсететін Яндекс.такси компаниясы журналист қойған сұрақтарға жауап бермеді.
MyTaxi жолаушысы жүргізушінің орынсыз мінез-құлқын байқаса, бұл туралы қосымшада пікір қалдыра алады немесе бірден MyTaxi компаниясының қолдау қызметімен Telegram арқылы @call_centre-мен байланыса алады. Жалғыз алымсақтық емес, кез келген жағдайға арыз-шағымыңыз қарастырылалы. Ал жүргізуші істің анық-қанығы анықталғанға дейін, автоматты түрде бұғалтталады.
Сапарларыңыз туралы ақпарат жүйеде бір жылдан астам уақыт сақталады. Егер жолаушы MyTaxi арқылы шақырған көлікте харассментке тап болса, бұл туралы құқыққорғау органдарына айтуына алады. Ал компания қызметкерлері құзырлы органдардың өтініші бойынша оларға жүргізуші туралы ақпаратты, шақыру жасалған телефон нөмірді және таксидің толық маршрутын береді.
Өзбекстан аймағында такси қызметін көрсететін Яндекс.такси компаниясы журналист қойған сұрақтарға жауап бермеді.
Лонгридке үлес қосқандар:
Авторлар:
Зульфия Раисова,
Назигуль Жусупова,
Мазхаб Джумъа,
Ирина Матвиенко
Назигуль Жусупова,
Мазхаб Джумъа,
Ирина Матвиенко
Лонгрид редакторы:
Наталья Ли
Идея авторлары:
Зульфия Раисова
Дастан Аққожа
Идея авторлары:
Зульфия Раисова
Дастан Аққожа
Оқиғаларды жинаумен айналысқандар:
Исмаил Карыпов,
Фарангис Давронова,
Вера Сухина,
Анастасия Черепанова,
Дастан Аққожа,
Кирилл Флаймен,
Мөлдір Албан
Фарангис Давронова,
Вера Сухина,
Анастасия Черепанова,
Дастан Аққожа,
Кирилл Флаймен,
Мөлдір Албан
Иллюстрации:
Насиба Каримова
Верстка:
Карина Толмачева
Верстка:
Карина Толмачева
Лонгрид "Орта Азиядағы такси қауіпсіздігі" ақпараттық кампаниясы аясында шыққан
