Бұл Орта Азиядағы таксиде орнайтын қол салулар жайлы ақпараттық кампания барысында анонимді сауалнамада бөліскен жүздеген оқиғалардың бірі ғана.

Қыздар таксидегі алымсақтықты күнделікті көріп жатады. Бірақ оны дәлелдеу қиын болғандықтан, қыздар полицияға бармауды жөн санайды. Ал егер барып жатса да, дәлел болмағандықтан кінәлі адамды жауапкершілікке тарта алмайды.

ӘҚБтК сәйкес қорлап тиісу 434 бап бойынша «Ұсақ бұзақылық» деп саналады. Оны бұзған жағдайда 5 АЕП (32,26 АҚШ доллары) айыппұл немесе 10 күнге дейін әкімшілік қамақ жазасы қолданылады. Алайда ол бапқа бұдан өзге тұрғын үйлерді қорлау, қоғамдық орындардағы балағат сөздер де жатады. Адам құқықтары бойынша заңгер Халида Ажигулова пікірінше, өз салдарларымен түбегейлі әртүрлі осындай екі қылмысты бір санатқа жатқызуға болмайды. Мысалы, кіре берісте дәрет сындыру мен тірі адамға жасалған жыныстық қол салу.

Яғни егер біреу қызға күліп тұрып тұрақ түрде жыныстық қатынасқа түсуді ұсынса, оның артынан аңдыса, тоқтаусыз, бірақ сыпайы қоңырау шалумен не хабарламалармен жақындасуды ұсынып, интимді жерлерін ұстауға тырысса, үнемі анайы мазмұнды бейпіл әңгіме айтса, қоғамдық орында үйкелсе, агрессорға әсер етудің тиімді, заңды әдістер жоқтың қасы.


Адам құқықтары бойынша заңгер Халида Ажигулова айтуынша, жыныстық қол салу бір жағынан – сексуалдық зорлық-зомбылықтың, адамның форма сексуального насилия, адамның жеке басының қадір-қасиетіне қол сұқпаушылық құқығын бұзу мен дискриминация түрі. Екінші жағынан Қазақстандағы мемлекеттік органдар бұл мәселені бұрыннан назардан тыс қалдыруда, жұмыста не қоғамдық орындағы жыныстық алымсақтыққа берілетін ақылға қонымды жаза жоқ. Іс жүзінде кез келген адам харассментке ұшырауы мүмкін: еркектер мен әйелдер, ересектер мен балалар; жұмыста, мектепте, университетте, ауруханада; мемлекеттік қызмет пен жеке компанияда; кқшеде, таксиде, пойызда не қоғамдық көлікте.

Адвокат Жангелді Сулейманов 2006 жылы ерлер мен әйелдердің тең құқығы жайлы заң жобасы жасалғанын әрі оның ішінде келесідей мәтіні бар 14-бап болғанын атап өтті: «жыныстық алымсақтық – ол басқа адамды қорлайтын жыныстық сипаттағы іс-әрекет». Бұл оймен заң шығарушы жыныстық сипаттағы қимылдарды, сөздер мен басқа адам денесіне қол тигізу сынды заттарды меңзеген. Бірақ, өкінішке қарай, заң жобасында мұндай норма болған, ал «Ерлер мен әйелдердің тең құқықтарының және тең мүмкіндіктерінің мемлекеттік кепілдіктері туралы» заңның өзінде ол жоқ.

«Заң қабылданған еді, ол жүзеге асуда, тек жыныстық алымсақтық туралы ештеңе айтылмаған. Заңнама себебі маған белгісіз. Парламент біздің қазақстандық өміре енгізуге дайын болмаған болса керек. Батыстық заңнамада кішкене басқаша түсінік беріледі. Ол бұдан кеңірек – қолайсыздық тудыруы мүмкін кез келген әрекет. Егер адамға біреудің көзқарасы, сөйлеген сөзі ұнамас, ал қол тигізу туралы айтпай-ақ қойса да болады. Оның жазасы біршама ауыр. Біз жақсы бағыт алған едік, тек бап жоқ. Қазіргі таңда алымсақтық үшін жауапкершілік жоқ, бірақ әр секунд сайын жұмыс орнында немесе қоғамдық жерде сексуалдық алымсақтық көрініс тауып та жатқан шығар», - дейді Жангелді Сулейманов.

2020 жылдың ақпанында Мәжіліс парламентінің депутаттары Қазақстанда жыныстық алымсақтық үшін қылмыстық жаза енгізу туралы заңнамаға мұрындық болды. Бұған дейін құқық қорғаушылар депутаттар мен ІІМ назарын бірнеше рет жыныстық алымсақтықтың зорлау алды санатына жататынына назар аударған.

Халида Ажигулованың айтуынша, заң жобасы жайлы талқылаулар жұмыс тобының ішінде 2020 жылғы көктемде басталуы керек еді. Бірақ пандемия салдарынан жұмыс тобының қызметі уақытша шегерілген. Өз кезегінде «НеМолчи.kz» қорының жетекшісі Дина Таңсәрі заң шығарушылар неден қорқатынын әрі жыныстық алымсақтық туралы заңның әлі де өз күшіне енбеу себебін түсінбейді. Оның ойынша, бұның себебі мынада: қазіргі таңда бойынша арыз түссе, соталды тергеу жұмыстарын бастап, әр арызға жауап беруге тура келеді. Ал ондай арыздар көп болатыны анық. Ал оны қалай дәлелдеу керектігі – мүлдем басқа сұрақ. Егер әйел бұлтартпас айғақ бола алатынын видео, аудио материал әкелсе, онда дәлелдеуге болады. Тіпті олай болған күннің өзінде, дәлелдеу қиын болады.

"Құқықтық саясатты зерттеу орталығы" ҚҚ-ның бағдарламалар үйлестірушісі, Аяжан Ойратова таксидегі алымсақтық үшін жауапкершілік енгізу мәселелерінде ең бірінші болып, қандай әрекет алымсақтық болып табылатыны, әрі оларды «ауырлығына» қарай шартты түрде бөлу керек. Егер оны Қылмыстық кодексе түзетулер енгізіп жатқан кезде бірден істемесе, одан кейін құқық қорғау органдарына айғақтар жинау, ал сотқа осындай іс бойынша шешім қабылдау ауыр болмақ.

Ал бұл – жемқорлыққа жеткізумен қауіпті. Тіпті денсаулыққа зиян келтіруге, қорқытуға, заңсыз бас бостандығынан айыруға, қоғамдық орындарда тиіскенге (ұсақ бұзақылық) және зорлауға қатысты қылмыстық баптар бар екенін ескерген жөн. Одан өзге кейбің құқық бұзушылықтарға қатысты басқа да әкімшілік баптар бар.

«Бұл дегеніміз ауыр салдарсыз алымсақтық үшін жауапкершілік тым қатаң болмауы керек дегенді білдіреді. Сондықтан, меніңше, қол салу салдарларын салыстыра отырып, олардың қоғамдық қаупі үлкен болмағандықтан, қылмыстық әрекет деп қабылдануы мүмкін. Сәйкесінше, айыппұл, түзету жұмыстары, қоғамдық жұмыстарға тарту мен қамаққа алу секілді жазалар қолданылуы мүмкін. Одан басқа «белбілігі бір қызметте отыру не онымен айналысу құқығынан айыру» деген сынды жазаның қосымша түрін ескеріп, құқық бұзушыларды арнайы тізімге енгізу амалдарын қарастыру керек. Себебі қылмыстық жазалар сотталу жайлы анықтамаларда көрсетілмейді», - дейді Аяжан Ойратова.

Адвокат Жангелді Сүлеймановтың да пікірі осыған ұқсас, алымсақтық түсініктерін ажырату керек деген ойға сайып келеді.

«Алымсақтықтың астарында не жатқанын түсінген жөн. Егер таксист жолаушыға қолын оның еркінен тыс тигізсе, онда бұл заңтанушылық мәнде алымсатық емес. Онда бұл зорлау, зорлауға әрекеттену немесе сексуалдық сипаттағы әрекет болады. Бұл үшін арнайы қылмыстық жауапкершілік бар. Ал егер таксист жай ғана әзілдесе немесе сексуалды астары бар анекдоттар айтса, онда бұл үшін жауапкершілікке тарту мүмкін емес. Ондай арыздарды ешкім де қарастырмайды. Егерде таксист жолаушыны ұстай бастаса, бұл жыныстық қол сұғылмаушылығына нұқсан келтіру болып саналады, ол үшін қылмыстық жаза қарастырылған», - дейді адвокат.

Ал 16 қараша күні бірқатар қазақстандық БАҚ-таАлматы қаласында «Яндекс Go» такси іздеу қосымшасы арқылы жұмыс істейтін жүргізушінің жолаушы әйелге шабуыл жасағаны жайлы жаңалық пайда болды.

Алматы қаласының тұрғыны Құралай Галиева Facebook әлеуметтік желісі топтарының бірінде шабуыл жайлы жазды.Ол жағдайдың үш апта бұрын орнағанын әрі шабуыл жасаған жүргізуші өз кінәсін мойындамайтынын, оған қоса мән-жайды анықтау үшін полиция бөлімшесіне келуге бас тартып жатқанын атап өтті:

«Мен ол адамның әлеуметтік қауіпті екенін айтқым келеді. Мені керек жерге дейін жеткізген жоқ. Мен ақымақтығым мен аңқаулығымның салдарынан жолақысын бірден қолма-қол ақшамен төлеп қойғанмын. Бірақ ол мені керек жерге жеткізген жоқ, ал кернеген ашуыма қол көтеріп, мені пышақтай аламын деп шешті. Өкінішке қарай, мен қазіргі уақытта әрекетке қабілетсізбін әрі не істеу керектігін түсінбей отырмын», – деп жәбірленген адам жазуда.

Алматы қаласы полиция департаментінің баспасөз қызметі аталған факті ҚР ҚК 107-бабы (Денсаулыққа қасақана ауырлығы орташа зиян келтіру) бойынша сотқа дейінгі тергеп-тексерудің бірыңғай тізілімінде тіркелгенін хабарлады. Барлық қажетті сараптамалар тағайындалды, олардың нәтижелері бойынша процессуалдық шешім қабылданатын болады.

«Яндекс Go» қолдау қызметінің хабарлауынша, жүргізуші қосымшада бұғатталған:

«Қолдау қызметі пайдаланушымен байланыста. Жүргізуші сервисте бұғатталған, бірақ жүйенің мәліметтері бойынша ол қызды қосымшада көрсетілген жерге жеткізді. Жолаушының айтуынша, көлікте ешкімде қару болған жоқ. Құқық қорғау органдары бұл оқиғаның кінәсі мен мән-жайын анықтауы керек», - деп Zakon.kz компанияның жауабын дәйексөз ретінде келтіруде.

Жоғарғы санатты психолог Зарина Штеер пікірінше, таксистер жеке шекараны бұзуға ерік беру себебі бірнеше орынсыз сөз бен тұспал үшін жазаланбайтынын білуінде.

Аяжан Ойратова пікірі бойынша әрбір ресми таксиде сексуалдық алымсақтыққа, сексуалдық қанауға және клиенттерге қатысты зорлық-зомбылыққа қарсы тұру туралы кодекстер болуы керек. Мұндай ішкі саясат барлық жолаушыларға қолжетімді болуы керек, сонымен қатар жүргізушілерге толық нұсқаулық жүргізілгені абзал. Бұл жағдайда жолаушылар жедел желіге қоңырау шала алады. Ал такси операторлары жүргізушілерді жауапкершілікке тарту, ал жолаушыны жалған айып тағу жағдайында жолаушыға қатысты шаралар қабылдауы тиіс.

Адамдардың бәрі ресми таксиді қолдану біле бермейтінін ескерген жөн. Сондықтан, сарапшы пікірінше, ресми таксиді қолдану маңыздылығын түсіндіруге бағытталған үлкен медиакампания өткізу маңызды. Ал мемлекет өз тарапынан бейресми такси қызметтеріне түбегейлі төзімсіздік танытып, олардың тарифтерін бақылауы керек. Ешкімге де үлкен трансұлттық копаниялардың бағаны түсіргені қажет емес. Себебі егер жергілікті компаниялар банкрот болса, мемлекетке және азаматтық қоғамға біз талқылап жатқан саясатты енгізу одан сайын қиындай түседі.


Егер алымсақтыққа тап болған адамдардың көпшілігі ресми таксиді қолданғанның өзінде орнаған жайт жайлы арызданбаса, онда оның операторлардың білімсіздігінен немесе солардың елемеуінен туындау ықтималдығы жоғары. Сондықтан адамдарды ақпараттандыру маңызды. Оған шетелде істейтіндей көлік ішінде ақпарат бар жапсырма орналастыру арқылы қол жеткізуге болады. Ал мемлекет, өз кезегінде, ресми таксилерге бұрын зорлау немесе ұқсас қылмыстар үшін жауапқа тартылған жүргізушілерді жалдамас үшін талап қоюы керек. Қазақстанда адамдар көбінесе «өз еркімен» кетіп жатады, бірақ ол жерде үлкен жанжал орнаған болуы мүмкін және жұмыс беруші қызметкерді Еңбек кодексінің бабы бойынша жұмыстан шығаруға заңды құқығы болған болуы мүмкін. Ал егер адам кінәлі болмаса, онда ол сот арқылы өз құқығын қалпына келтіре алады. Егер олай болмаса, онда жұмыс берушіні өз клиенттеріне қол сұққан құқық бұзушы туралы ақпаратты такси операторларының тізіліміне енгізуге міндеттеуге болады. Әрине, мәңгі емес. Адамның түзелуге құқығы болуы керек.

Психолог Зарина Штеер пікірі де осыған ұқсас. Оның ойынша, осындай жағдайлар құқықтық заңнамамен ешқалай реттелмейінше әрі адамдар бұл туралы сөз етуге ұялуын тоқтатпағанша жағдай ешқалай өзгермейді.

«Посткеңестік кеңістіңте қорқынышпен пара-пар келер алдыңғы қатарлы эмоцияның бірі – ұят. Адамдар өздерінің әлсіз тұстарын көрсетуден ұялады, себебі қоғам айыптай бастайды: «дұрыс киінбеген еді», «қате сөйлесті», «өзі кінәлі», - деп Штеер өз сөзін қорытындылады.