Бул Борбор Азияда таксидеги жыныстык асылуу жѳнүндѳ маалыматтык кампаниянын жүрүшүндѳ анкетада анонимдүү негизде баяндалган жүздѳгѳн окуялардын бири гана.

Таксидеги асылууларга кыздар күн сайын кабылышат. Бирок муну далилдеп берүү кыйынга тургандыктан, кыздар полицияга кайрылбай эле коюну туура кѳрүшѳт. Кайрылган учурда деле далилдердин жетишсиздигинен улам айыпкерди жоопко тарта алышпайт.

Административдик укук бузуулар жѳнүндѳ кодекске ылайык, кордоочу жыныстык асылуу 434-берене боюнча «Майда бейбаштык» катары бааланып, мындай жорук үчүн 5 АЭК чейин айыппул (32,26 АКШ доллары) же 10 суткага камакка алуу каралган. Бирок турак-жайларды булгоо, коомдук жайларда сѳгүнүү дагы ушул эле беренеге кирет. Адам укуктары боюнча юрист Халида Ажигулованын пикиринде кесепеттери ар түрдүү болгон мындай эки башка укук бузууну – маселен, подъезддин ичине заара ушатуу жана адамга кѳрсѳтүлгѳн жыныстык асылууну - бир эле категорияга киргизүү таптакыр туура эмес.

Башкача айтканда, эгер бир кызга кимдир-бирѳѳ дайыма жылмаюу менен жыныстык катнашка кирүүнү сунуш кыла берсе, анын артынан калбай, аӊдып жүрсѳ, интимдик жакындык жѳнүндѳ сунуштары менен тажатма, бирок сыпаа телефон чалуулар же билдирүүлѳрдү ишке ашырса, дененин интимдүү мүчѳлѳрүн кармоого аракет кылса, дайыма уят-сыйытсыз мазмунда аӊгемелешүү аракетин кѳрсѳ, коомдук транспорттун ичинде сѳйкѳнсѳ, анда мындай агрессорго карата колдонула турган натыйжалуу мыйзамдуу таасир этүү ыкмалары дээрлик жокко эсе.

Адам укуктары боюнча юрист Халида Ажигулованын айтымында, бир жагынан жыныстык асылуу – сексуалдык зомбулуктун бир формасы, адамдын жеке намысынын кол тийбестигине болгон укугунун бузулушу жана дискриминациянын бир түрү. Экинчи жагынан, Казакстандын мамлекеттик органдары бул кѳйгѳйгѳ кѳптѳн бери эле маани бербей келишет жана коомдук жайларда же жумуш ордунда кѳрсѳтүлгѳн жыныстык ыдыкка карата адекваттуу жаза да каралган эмес. Жашоодо бардык эле адамдар: эркектер жана аялдар, чоӊдор жана жаш балдар жумушта, мектепте, университетте, ооруканада, мамлекеттик кызматта жана жеке менчик ишканаларда, кѳчѳдѳ, таксиде, поездде, коомдук транспортто жыныстык асылууга кабылышы мүмкүн.

Адвокат Жангельды Сулейманов 2006-жылы эркектер менен аялдардын теӊ укуктары жана мүмкүнчүлүктѳрү жѳнүндѳ мыйзам долбоору иштелип чыкканын, анын 14-беренесинде «жыныстык асылуулар – башка адамды кордоочу сексуалдык мүнѳздѳгү иш-аракеттер, жүрүм-турумдар» деп жазылганын белгилѳѳ менен, берилген аныктамада мыйзам чыгаруучу башка адамга кѳрсѳтүлгѳн сексуалдык мүнѳздѳгү жаңсоолор, сѳздѳр, денеге тийүүлѳр жѳнүндѳ кеп кылып жатканын айтат. Ошондой эле анын пикиринде, мыйзам долбоорунда мындай ченем бар болгону менен, «Эркектер менен аялдардын теӊ укуктары жана мүмкүнчүлүктѳрүнүн мамлекеттик кепилдиктери жѳнүндѳгү» мыйзамдын ѳзүндѳ жок.

«Мыйзам кабыл алынган, учурда иштеп жатат, бирок анда жыныстык асылуулар жѳнүндѳ эч нерсе айтылбайт. Мыйзамдардын себеби белгисиз. Парламент биздин Казакстандын жашоосуна мындай ченемди киргизүүгѳ али даяр эмес болсо керек. Батыш мыйзамдарында таптакыр башка түшүнүк берилет жана ал түшүнүк– ыӊгайсыздык жарата турган ар кандай жүрүм-турум деп кыйла кеӊири берилген. Эгер адамга денеге тийүүлѳрдү айтпай эле коёлу, башка бирѳѳнүн караганы, сүйлѳгѳнү жакпай калса, анда мындай кѳрүнүш олуттуу куугунтукка алынат. Биз жакшы багытта бара жатканбыз, бирок берене жок. Бүгүнкү күндѳ жыныстык асылуулар үчүн эч кандай жоопкерчилик каралган эмес, а бирок секунд сайын иштеген жерде же коомдук жайда мындай кѳрүнүштѳр болуп турат», - дейт Сулейманов.

2020-жылдын февраль айында парламенттин Мажилисинин депутаттары Казакстанда жыныстык асылуулар үчүн кылмыш жазасын киргизүү жѳнүндѳ мыйзам долбоорун демилгелеп чыгышкан. Буга чейин укук коргоочулар жыныстык асылуулар кѳп учурда зордуктоо алдындагы аракетке жатарына депутаттар менен ИИМдин кѳӊүлүн бурууга аракет кылышкан.

Халида Ажигулованын айтымында, жумушчу топ 2020-жылдын жаз айларында мыйзам долбоорун талкуулоого киришүүсү керек болчу. Бирок пандемияга байланыштуу жумушчу топтун иши кийинкиге жылдырылган. Ал эми «НеМолчи.Kz» фондунун лидери Дина Тансари мыйзам чыгаруучулар эмнеден коркконун жана жыныстык асылуулар жѳнүндѳ мыйзам эмне себептен азыркыга чейин күчүнѳ кирбегенин түшүнбѳй жатканын айтат. Анын пикиринде, бул сотто далилдениши ѳтѳ оор боло турганына байланыштуу. Себеби, бир катар кылмыш ишин козгоо талап кылынат. Бүгүн мыйзам ушундай түзүлгѳн: арыз берген учурда түшкѳн арыздардын баарын карап чыгып, сотко чейинки териштирүүнү баштоо талап кылынат. Ал эми мындай арыздар абдан кѳп түшѳт. Буларды далилдѳѳ дагы ѳзүнчѳ бир маселе. Эгер аял тѳгүндѳлбѳс далилдерди – видео/аудио жаздырууну – алып келсе, далилдеп чыгууга болот. Бирок мындай учурда деле далилдеп чыгуу ѳтѳ кыйын болуп калышы мүмкүн.

«Укуктук саясатты изилдѳѳ борбору» КФ программаларынын координатору Аяжан Ойратова таксидеги жыныстык асылуулар үчүн жоопкерчиликти киргизүү боюнча маселени карап чыгууда биринчи кезекте жалпысынан кандай иш-аракеттер жыныстык асылууга кирерин аныктап, аларды «оордугу» боюнча шарттуу түрдѳ бѳлүп чыгуу зарыл экенин белгилейт. Эгер бул иш Жазык кодексине оӊдоолорду киргизүү учурунда аткарылбаса, кийин мындай иштер боюнча укук коргоо органы үчүн далил топтоо, сот үчүн болсо туура чечим чыгаруу кыйын болуп калат. Ал эми булар коррупциялык тобокелдерге кирет. Мындан тышкары, ден соолукка зыян келтирүү, коркутуп-үркүтүү, мыйзамсыз эркинен ажыратуу, коомдук жайларда асылуу ("Майда бейбаштык") жана зордуктоо боюнча жоопкерчиликти аныктаган кылмыш беренелери, ошондой эле башка укук бузуулар боюнча административдик укук бузуулар жѳнүндѳгү кодекстер бар экенин да эске алыш керек.

«Бул болсо, олуттуу кесепетке алып келбеген асылуулар үчүн жоопкерчилик ѳтѳ катаал болбошу керек дегенди түшүндүрѳт. Ошондуктан, асылуулардын кесепеттерин салыштырып отуруп, алар маанилүү бир коомдук коркунуч болуп эсептелбейт жана кылмыш жоругу катары сыпатталат деген ойдомун. Буга байланыштуу айыппул, түзѳтүү иштери, коомдук иштерге тартуу жана камакка алуу сыяктуу жазалар колдонулушу мүмкүн. Ошондой эле сѳзсүз түрдѳ «белгилүү бир кызматты ээлѳѳ же белгилүү бир ишмердүүлүк түрүн жүргүзүү укугунан ажыратуу» сыяктуу кошумча жазалоо дагы колдонулуп, укук бузгандар атайы реестрге катталууга тийиш деп эсептейм. Себеби, кылмыш жоруктары соттолбогондугу тууралуу маалымкаттарда кѳрсѳтүлбѳйт», - деп билдирет Аяжан Ойратова.

Асылуу боюнча түшүнүктѳрдү бѳлүштүрүп чыгуу зарылчылыгын белгилѳѳ менен ушундай эле пикирди адвокат Жангельды Сулейманов да колдойт.

«Асылуу дегенде эмне жѳнүндѳ кеп болуп жатканын түшүнүш керек. Эгер таксист аял жүргүнчүгѳ каалоосуна каршы колдору менен тийген болсо, анда бул юридикалык маанисинде асылууга жатпайт, бул зомбулук же зордуктоого аракет кылуу, же болбосо сексуалдык мүнѳздѳгү иш-аракет катары бааланат. Ал эми таксист сексуалдык мазмунда жѳн гана тамашалап же анекдот айтып жатса, анда мындай жорук үчүн жазага тартууга болбойт. Мындай арыздарды эч ким карап чыкпайт. Ошону менен бирге, эгер таксист жүргүнчү аялды колу менен кармаласа, анда бул аракеттери жыныстык кол тийбестикке кол салуу катары бааланып, бул боюнча кылмыш жоопкерчилиги каралган», - дейт адвокат.

16-ноябрда Алматыда «Яндекс Go» тиркемеси менен иштеген таксинин айдоочусу тарабынан аял кишиге кол салуу жѳнүндѳ Казакстандын ЖМКларында жаӊылык чыккан .

Алматынын тургуну Куралай Галиева Facebook социалдык тармагындагы топтордун биринде ѳзүнѳ карата кол салуу жѳнүндѳ жазып чыккан. Окуя үч жума мурда болгонун, кол салган айдоочу күнѳѳсүн мойнуна албай жатканын жана териштирүү үчүн полиция бѳлүмүнѳ келбей жатканын билдирген:

«Бул адам социалдык жактан коркунучтуу экенин айткым келет. Мени керектүү жерге жеткирген жок. Мен баеолугумдан жана билбестиктен, акчасын дароо эле төлөп койгом. Ал болсо мени жеткирген жок, ага нааразылык билдиргенимде мага кол кѳтѳрүп, кол саларын көрсөттү. Тилекке каршы учурда ишке жарамсыз абалдамын, деги эмне кылышты да билбей турам», — деп жазган жабыркоочу.

Алматы полициясынын департаментинин басма сѳз кызматы аталган фактынын КР ЖК 107-беренеси боюнча (Атайылап ден соолукка анча оор эмес зыян келтирүү) сотко чейинки тергѳѳлѳрдүн бирдиктүү реестрине катталганын билдирди. Тийиштүү бардык экспертизалар дайындалып, алардын натыйжасында процессуалдык чечим чыгарылат.

«Яндекс Go» колдоо кызматынан билдиришкендей, аталган айдоочуга тиркемеден бѳгѳт коюлган:

«Колдоо кызматы колдонуучу менен байланышта. Айдоочу сервистен бѳгѳттѳлдү. Бирок, системанын маалыматтары боюнча, ал кызды тиркемеде кѳрсѳтүлгѳн жерге чейин жеткирген. Жүргүнчүнүн айтуусу боюнча, унаанын ичинде эч кимисинде курал болгон эмес. Окуянын күнѳѳкѳрү менен жагдайды укук коргоо органдары аныктап чыгышат» , – деп Zakon.kz компаниянын билдирүүсүнѳн цитата келтирди.

Жогорку категориядагы психолог Зарина Штеердин пикири боюнча, таксисттер эки-үч орунсуз сѳз же кыйытма кеп үчүн жазасыз кала тургандарын билип, жекече чектерди бузууга барышат.

Аяжан Ойратова ар бир расмий таксиде жүргүнчүлөргө карата жыныстык асылууга, сексуалдык колдонууга жана зомбулукка каршы аракет жѳнүндѳ кодекстер болууга тийиш деп эсептейт. Мындай ички саясат бардык жүргүнчүлѳр үчүн жеткиликтүү болуп, ал боюнча айдоочулар толук нускамадан ѳтүүсү зарыл. Эгер бир нерсе болсо, жүргүнчүлѳр тез байланышка чыга алышы керек, такси операторлору болсо айдоочуларды, ал эми жүргүнчү тарабынан жалган маалымат берилген учурда анын ѳзүн жоопко тартуу үчүн керектүү чараларды кѳрүүгѳ тийиш.

Элдин баары эле расмий такси кызматтарын колдонгонун белгилей кетүү керек. Ошондуктан, эксперттин айтуусунда расмий таксини колдонуунун маанисине багытталган масштабдуу медиа кампания жүргүзүү зарыл. Ал эми мамлекет жеке таксилердин иштешине тыкыр көз салып, тарифтерин кѳзѳмѳлгѳ алууга тийиш. Трансулуттук чоң компаниялардын бааларга демпинг жасоосунун эч кимге кереги жок. Себеби улуттук компаниялар банкрот болушса, мамлекет менен жарандык коом биз талкуулап жаткан саясатты жайылта албай калышат.

Эгер жыныстык асылууга кабылган адамдардын кѳпчүлүгү расмий такси кызматтарын пайдаланып, асылуу фактылары жѳнүндѳ үн катпай келишсе, анда бул жагдай билбестик менен же операторлордун ѳздѳрүнүн тоотпогондугу менен байланыштуу. Ушул себептен элге маалымат берүү ѳтѳ маанилүү, муну чет ѳлкѳдѳгүдөй унаанын ичине чаптамаларды жабыштыруу аркылуу сынап кѳрсѳ болот. Ал эми мамлекет, биринчи кезекте расмий таксилерге мурун зордуктоо же ушуга окшош кылмыштар үчүн жоопко тартылган айдоочуларды ишке албасын деп талап коюшу керек. Казакстанда элдин кѳбү эле жумуштан «ѳз каалоосу менен кетишет». Мунун себеби олуттуу чыр-чатак болгону жана иш берүүчүнүн кызматкерди Эмгек кодексинин негизинде жумуштан кетирүүсү үчүн толук негиз болгондугу билинбей эле кала берет. Бирок эгер адамдын күнѳѳсү жок болсо, укуктарын сот аркылуу калыбына келтире алат. Күнѳѳлүү деп табылган учурда, иш берүүчүнү такси операторлорунун реестрине жүргүнчүлөрүнө жыныстык ыдык кѳрсѳткѳн укук бузуучу жѳнүндѳ маалымат киргизүүсүнѳ милдеттендирип койсо болот. Албетте, аны биротоло ушул абалда кармаш зарыл эмес. Адамга оӊолуу үчүн да мүмкүндүк берилиши керек.

Ушул эле пикирди писхолог Зарина Штеер да билдирди. Анын ою боюнча, мындай жагдайлар укуктук мыйзамдар менен жѳнгѳ салынбаса жана эл бул жѳнүндѳ айтуудан уялып жүрѳ берсе, анда абал ѳзгѳрбѳйт.

«Постсоветтик мейкиндиктин аймагында башкы эмоциялардын ичинен коркуу менен уялуу бирдей деңгээлде турат. Кишилер ѳздѳрүнүн алсыз жактарын башкаларга айтуудан уялышат, себеби коом «кийинип жүргѳнү башкача болчу», «туура эмес сүйлѳгѳн», «ѳзү күнѳѳлүү» деп жабыркагандын ѳзүн айыптай баштайт», – деп жыйынтыктайт Штеер.