Электр транспорт воситалари:
Марказий Осиё мамлакатлари учун кечиктирилган қайта ишлаш муаммоси
Марказий Осиё автомобил бозорини кузатувчи мутахассислар 2023-йилда электромобилларнинг бумини эслаб қолишади. Электромобиллар импортини рағбатлантиришда расмийлар таъкидлайдиган асосий нарса-бу транспорт тури экологик вазиятни яхшилашга ёрдам беради. Аммо атроф-муҳит нуқтаи назаридан электромобилларни сӯзсиз тоза транспорт деб аташ мумкинми?
Шартли равишда «яшил»
«Электр транспорт воситалари қанча кӯп бӯлса, улар учун шунчалик кӯп электр энергияси ишлаб чиқариш керак бӯлади. Электр энергияси кӯмирдан фойдаланадиган иссиқлик электр станцияларида ишлаб чиқарилади. Ва бу ерда биз атроф-муҳитга дӯстона муносабатнинг етишмаслигига дуч келдик», - дейди Қозоғистондаги “За Рулем” журнали бош муҳаррири Алексей Алексеев.
Дарҳақиқат, Ember энергетика агентлиги маълумотларига кӯра, 2022-2023-йилларда Қозоғистонда электр энергиясининг 87 фоизи, Ӯзбекистонда эса 97 фоизи қазиб олинадиган ёқилғи ҳисобидан ишлаб чиқарилган. Туркманистонда электр энергияси ишлаб чиқаришда углеводородлар (газ) устунлик қилади-деярли 100 фоиз. Тожикистон (90 фоизга) ва Қирғизистоннинг (86 фоизга) электроэнергетика саноати гидроэлектростанцияларнинг ишлашига боғлиқ бӯлиб, уни фақат экологик тоза деб аташ мумкин. Уларнинг асосий хавфи дарё биосферасини тубдан ӯзгартирадиган сув омборларидир.
Дарҳақиқат, Ember энергетика агентлиги маълумотларига кӯра, 2022-2023-йилларда Қозоғистонда электр энергиясининг 87 фоизи, Ӯзбекистонда эса 97 фоизи қазиб олинадиган ёқилғи ҳисобидан ишлаб чиқарилган. Туркманистонда электр энергияси ишлаб чиқаришда углеводородлар (газ) устунлик қилади-деярли 100 фоиз. Тожикистон (90 фоизга) ва Қирғизистоннинг (86 фоизга) электроэнергетика саноати гидроэлектростанцияларнинг ишлашига боғлиқ бӯлиб, уни фақат экологик тоза деб аташ мумкин. Уларнинг асосий хавфи дарё биосферасини тубдан ӯзгартирадиган сув омборларидир.
Замонавий автомобиллар қувватланадиган аккумляторларнинг ӯзи суюқ элетролитли литий-ионли батареялардир. Ичкарида анод ва катод мавжуд. Батареялар бир-биридан катодда, аниқроғи у ишлаб чиқарилган материалда фарқланади. Бу никел, марганец, кобалт ёки темир-фосфат бӯлиши мумкин.
«Бу элементлар ердан ювилганда катта энергия сарфланади. Ва энергия олиш учун, масалан, электр транспорт воситалари учун дунёда энг кӯп аккумляторлар ишлаб чиқариладиган Хитойда, улар кӯмирдан фойдаланадилар, яъни “яшил” технологиялардан эмас. Шунинг учун элологик тозаликни баҳолаш учун сиз уни ишлаб чиқаришда қанча энергия сарфланганига ва у қандай энергияга (у нимадан ишлаб чиқарилганига) қарашингиз керак», - деб тушунтиради Санжар Тайжан, муҳандис, инноватсион натрий-ион батареяларини ишлаб чиқарувчи TaiSan стартапнинг асосчиси.
Батареялар ҳам юқори сифатли материалларни талаб қилади. Улар Хитойга Африка, Австралия ва Канададан олиб келинади ва транспорт, маълумки, углерод изини қолдиради. Кимёвий жараёнлар металларни қайта ишлаш ва тӯғридан-тӯғри батареяларни ишлаб чиқариш учун ишлатилади. Хитойдан батареялар Америка ва Европа бозорларига жӯнатилади ва яна углерод изини қолдиради.
«Муаммо» қачон келади?
Электр транспорт воситалари ва қувватлаш инфратузилмаси бӯйича мутахассис Михаил Квентис аккумляторларнинг 5-7 йил хизмат қилишини таъкидлайди. Шу сабабли, 2022-2023 йиларда электромобиллар сонининг кӯпайиши кузатилган Қозоғистон 2030 йилдан олдин қайта ишлаш муаммоларига дуч келиши мумкин. Шундай қилиб, минтақадаги бошқа мамлакатлар электр транспорт воситаларини сотиб олиш бӯйича энг юқори йилга айланган ёки бӯладиган йилга 5-7 йил қӯшиб, ҳурда муаммосини тахмин қилишлари мумкин.
Санжар Тайжаннинг таъкидлашича, ӯртача ишлаш муддати батареянинг қандай ишлатилганига боғлиқ.
Санжар Тайжаннинг таъкидлашича, ӯртача ишлаш муддати батареянинг қандай ишлатилганига боғлиқ.
«У қанчалик тез зарядланган, қанчалик тезлаштирилган (тезлаштириш пайтида аккумляторга юк ва унинг бузилиши), электромобил қайси ҳароратда, қандай иқлимда ишлатилган», - Тайжан хизмат муддатига таъсир қилувчи омилларни санаб ӯтди. «Аммо умуман олганда, ӯртача хизмат муддати саккиз йил деб айтишимиз мумкин».
Шу билан бирга, иккала мутахассис ҳам белгиланган вақтдан кейин батарея “ӯлмайди”, уни ишлатишда давом этиши мумкин, лекин уни тез-тез заряд қилиш керак бӯлади, деб ишонтирди.
«Ҳатто 10 ёшдан ошган энг қадимий Теслалар ҳам ҳали батареяларни оммавий алмаштиришни талаб қилмайди», деб мисол келтиради Михаил Квентис.
Фотосурат: Илья Ким
Бундан ташқари, Квентиснинг сӯзларига кӯра, сиз батареяни дарҳол йиртиб ташлай олмайсиз, балки аввал уни “қайта тӯпланг”, унинг ишлаш муддатини узайтиринг: Уни фақат эскирган элементларини алмаштириб, “капитал таъмирланг”.
Квентис Қозоғистоннинг ҳар бир бурчагида тоғ каби ишлатилган батареялар мавжуд бӯлган вазиятга дуч келишини башорат қилмайди, гарчи улар экологик вазиятнинг ёмонлашишига салбий таъсир кӯрсатиши мумкин. Қӯшимча қилиб ӯтамизки, Қозоғистондаги вазият минтақанинг бошқа мамлактларида ҳам такрорланиши мумкин, чунки Марказий Осиёда электромобил бозори тахминан бир хил ривожланмоқда.
Санжар Тайжан ҳам яқин келажакда электр аккумлятори “фалокати”ни башорат қилмайди, чунки Марказий Осиё мамлакатлари асосан ички ёнув двигателли автомобиллардан фойдаланади.
Квентис Қозоғистоннинг ҳар бир бурчагида тоғ каби ишлатилган батареялар мавжуд бӯлган вазиятга дуч келишини башорат қилмайди, гарчи улар экологик вазиятнинг ёмонлашишига салбий таъсир кӯрсатиши мумкин. Қӯшимча қилиб ӯтамизки, Қозоғистондаги вазият минтақанинг бошқа мамлактларида ҳам такрорланиши мумкин, чунки Марказий Осиёда электромобил бозори тахминан бир хил ривожланмоқда.
Санжар Тайжан ҳам яқин келажакда электр аккумлятори “фалокати”ни башорат қилмайди, чунки Марказий Осиё мамлакатлари асосан ички ёнув двигателли автомобиллардан фойдаланади.
«Ҳатто Европа ва Америкада ҳам ҳозир бундай муаммо йӯқ-беш йилдан кейин у ерда пайдо бӯлади», - тахминлайди Санжар Тайжан.
Ноаниқ
келажак
келажак
Биз кейинроқ қайта ишлаш ҳақида ӯйлаймиз
Ноаниқ
режалар
режалар
Утилизация қилиш масалалари ҳали ишлаб чиқилмаган
Батареяни қайта йиғинг
Михаил Квентис терминологияга эътибор қаратди: «Батареяни қайта ишлаш-бу қайта ишлаш учун батареяларни йиғиш, сақлаш, қайта ишлаш (иложи бӯлса) ва ташиш. Ва материалларни олиш учун батареяларни иккиламчи хом ашё сифатида ишлатиш-бу қайта ишлашдир».
Санжар Тайжаннинг сӯзларига кӯра, қайта ишлар жараёни батареяни таркибий қисмларга ажратишдир. Сараланган компонентлар майдалагичларга солинади ва чиқиши кукундир. Ҳар бир металл (кукун шаклида) қадоқланади – литий алоҳида, кобалт алоҳида ва ҳоказо. Кейинчалик бу кукун яна аккумлятор ишлаб чиқаришда ишлатилади.
Санжар Тайжаннинг сӯзларига кӯра, қайта ишлар жараёни батареяни таркибий қисмларга ажратишдир. Сараланган компонентлар майдалагичларга солинади ва чиқиши кукундир. Ҳар бир металл (кукун шаклида) қадоқланади – литий алоҳида, кобалт алоҳида ва ҳоказо. Кейинчалик бу кукун яна аккумлятор ишлаб чиқаришда ишлатилади.
«Компонентларнинг 98 фоизи ишлаб чиқаришга қайтарилади, - деб тасдиқлайди Алексей Алексеев. – Ҳамма бизни қӯрқитадиган, қайта ишлай олмайдиган ҳеч нарса йӯқ. Ҳамма нарса аллақачон ӯйлаб топилган».
Санжар Тайжаннинг айтишича, бу соҳага инвестициялар аллақачон амалга оширилмоқда, шунинг учун технология фақат яхшиланади. «Энг яхши қайта ишлаш Хитойда бӯлади, чунки электромобилларнинг асосий бозори у ерда».
Батареяларни қайта ишлашдаги қийинчиликлар орасида Тайжан энди жараённинг энергия сарфини кӯради.
Батареяларни қайта ишлашдаги қийинчиликлар орасида Тайжан энди жараённинг энергия сарфини кӯради.
«Аккумлятор ишлаб чиқариш қимматга тушади – аккумлятор заводи бир гигаватт-соатига 30 миллион доллар туради, қайта ишлар эса ундан ҳам қимматроқ бӯлади. Аммо ҳозирча ҳеч ким заводларнинг нархи ҳақида аниқ маълумот бермади – мен очиқ манбаларни кӯриб чиқдим», дейди Санжар Тайжан.
Михаил Квентис ҳам уни такрорлайди: «Қайта ишлаш заводини қуриш қимматга тушади. Литий-ионли батареяларни қайта ишлаш “кесиш ва йиғиш”дан кӯра кӯпроқ кимё ва металлургия билан боғлиқ».
Заводни ҳар бир мамлакат учун алоҳида қуришнинг мақсадга мувофиқ эмаслиги шундан иборатки, бирорта ҳам Марказий Осиё давлатларида қайта ишлашни иқтисодий жиҳатдан фойдали қиладиган аккумляторлар мавжуд эмас.
Заводни ҳар бир мамлакат учун алоҳида қуришнинг мақсадга мувофиқ эмаслиги шундан иборатки, бирорта ҳам Марказий Осиё давлатларида қайта ишлашни иқтисодий жиҳатдан фойдали қиладиган аккумляторлар мавжуд эмас.
«Ҳатто агар автомобил аккумляторларига бунга ӯхшаш бир хил технологиялар ва кимёвий моддалардан фойдаланадиган компютерлар, электр асбоблари, мобил телефонлар батареяларини қӯшсангиз ҳам», дейди эксперт Қозоғистондаги вазиятга асосланиб.
Бироқ, литий-ионли батареяларни қайта ишлаш бӯйича деярли барча янги корхоналар хом ашё етишмаслиги муаммосига дуч келишмоқда. Квентис маълумотларига кӯра, бутун дунё бӯйлаб 2023 йилда электр транспорт воситаларидан (чиқинди аккумляторлар) чиқарилган батареяларнинг умумий ҳажмидан атиги 3 фоиз батареялар қайта ишланган.
«Йилига 65 минг тонна аккумляторни қайта ишлаш қувватига эга Хитойнинг “Huayou Cobalt” заводи 2019-йилда бор-йӯғи 10 минг тонна ишлаб чиқаришга муваффақ бӯлди, - дея мисол келтиради Михаил Квентис. - Bloomberg-нинг таъкидлашича, АҚШнинг автомобил аккумляторларини қайта ишлаш саноати “нотӯғри старт” қилган-қайта ишлаш иншоотлари аллақачон қурилган, аммо уларни юклаш учун хом ашё ҳали топилмаган».
Шу боис, эксперт ҳозирча литий-ионли аккумляторларни тӯғри йиғиш, саралаш ва сақлаш – уларни утилизация қилиш, шунингдек, қайта ишлаш учун бошқа мамлакатларга ташишни ташкил қилишни таклиф қилмоқда.
«2019-йилда бутун дунё бӯйлаб 97 минг тонна литий-ионли аккумляторлар қайта ишлашга жӯнатилди (таққослаш учун: Евростат маълумотларига кӯра, 2019-йилда фақат Европада 1,5 миллион тонна қӯрғошин аккумляторлари қайта ишлаш учун йиғилган). Шундан 67 минг тоннаси Хитойга, 18 минг тоннаси Жанубий Кореяга қайта ишлаш учун жӯнатилди. 2021 йилда Хитой аллақачон 188 минг тонна ҳақида гапирган эди», - дейди Михаил Квентис рақамлар билан.
Европада бир қанча қайта ишлаш корхоналари фаолият юритмоқда. Улардан энг машҳурлари Шведциядаги NorthVolt, Англиядаги EcoBat, Испаниядаги Endesa ва Венгриядаги Кореянинг SungEel корхонаси филиали. «Аллақачон 2025 йилда Европа қайта ишлаш заводларининг умумий қуввати йилига 400 минг тоннадан ошиши мумкин”, - дейди Квентис.
Қайта ишлаш улуши бӯйича етакчи Хитой бӯлиб, у ерда аккумляторларнинг тахминан 70 фоизи қайта ишланади. «У ерда давлат аккумлятор ишлаб чиқарувчиларнинг ӯзлари уларни қайта ишлашларини таъминлаш учун жуда яқиндан кузатади», деб тушунтиради Квентис. «Европа ва АҚШда бу улуш 5 фоиздан ошмайди».
Ишлатилган литий-ион батареялар, айниқса, бир жойда кӯп миқдорда йиғилганда хавфли чиқиндилар бӯлиб, уларга мос равишда муомала қилиш керак.
Қайта ишлаш улуши бӯйича етакчи Хитой бӯлиб, у ерда аккумляторларнинг тахминан 70 фоизи қайта ишланади. «У ерда давлат аккумлятор ишлаб чиқарувчиларнинг ӯзлари уларни қайта ишлашларини таъминлаш учун жуда яқиндан кузатади», деб тушунтиради Квентис. «Европа ва АҚШда бу улуш 5 фоиздан ошмайди».
Ишлатилган литий-ион батареялар, айниқса, бир жойда кӯп миқдорда йиғилганда хавфли чиқиндилар бӯлиб, уларга мос равишда муомала қилиш керак.
«Батареяларни қайта ишлаш, айниқса, бошқа давлатга юбориш ӯз-ӯзидан содир бӯладиган жараён эмас, буни ҳукуматлараро даражада ҳал қилиш керак», - дейди Квентис ва тескари жараённи-Қозоғистонда литий-ион батареяларни қайта ишлаш заводини қуришни кӯриб чиқишни таклиф қилади: «Бу фойдали бӯлиши мумкин, агар сиз уни юклашни таъминласангиз, Хитойдан, Марказий Осиёнинг қӯшни давлатларидан доимий равишда ишлатилган батареялар оқими бӯлади».
Тӯғри, Михаил Квентис Ӯзбекистон катта эҳтимол билан шундай завод қуришини тахмин қилмоқда: «Уларда бундай жараёнлар тезроқ содир бӯлади. Ва улар аллақачон Қозоғистондагидан кӯра кӯпроқ электр траспорт воситаларига эга».
Санжар Тайжан эътиборни бошқа нарсага ӯтказишни таклиф қилади: «Энди биз батареяларни қайта ишлаш ҳақида ӯйламасдан, уларни ишлаб чиқаришни бошлашимиз керак».
Санжар Тайжан эътиборни бошқа нарсага ӯтказишни таклиф қилади: «Энди биз батареяларни қайта ишлаш ҳақида ӯйламасдан, уларни ишлаб чиқаришни бошлашимиз керак».
Нақд пулни ким тӯлаши керак?
«Давлат. Албатта давлат!» – электр батареяларини утилизация қилиш учун ким пул тӯлаши кераклиги ҳақидаги саволга Михаил Квентис шундай жавоб берди.
У қайта ишлашни ташкил этиш ва жараённи назорат қилиш масъулияти экологик муаммо эканлигини ва бу муаммолар ҳеч қачон хусусий мулкдорлар даражасида ҳал этисмаслигини тушунтирди.
У қайта ишлашни ташкил этиш ва жараённи назорат қилиш масъулияти экологик муаммо эканлигини ва бу муаммолар ҳеч қачон хусусий мулкдорлар даражасида ҳал этисмаслигини тушунтирди.
«Давлат автомобил харидорларидан, автоулов эгаларидан, автобизнесдан солиқлар, йиғимлар йиғиб олади - бу тӯловлардан хавфсиз, экологик тоза муҳит яратиш учун бюжет шаклланиши керак», - у яна бир далил келтирди.
Алексей Алексеев, аксинча, жавобгарлик электромобил эгасига тушиши керак, деб ҳисоблайди.
«Бизда Хитойга жӯнатадиган ёки кейинчалик қайта ишлаш учун аккумляторларни қисмларга ажратадиган компаниялар бӯлади. Эгаси қайтирилган батарея учун компенсация олиши керак бӯлади. Гарчи ҳали ҳам жӯнатиш харажатлари мавжуд бӯлса-да... Лекин, эҳтимол, аккумляторни демонтаж қиладиган компания ундан фойда олиб, жӯнатиш учун тӯлайди. Бу ҳали аниқ эмас, ҳали ишлаб чиқилмаган», - дейди Алексеев.
Михаил Квентис қайта ишлаш жараёни фойдали бизнесга айналиши мумкинлигига шубҳа қилмайди. Лекин у асосий шартга ишора қилади: «Агар хусусий мулкдорга қулай шароитлар яратилса. Тақиқламанг ва жазоламанг, балки ёрдам беринг ва рағбатлантиринг. Ва на фақат субсидиялар, балки қулай шароитлар яратиш ва тӯсиқларни бартараф этиш орқали. Автомобилларни қайта ишлаш бӯйича “Ишлаб чиқарувчиларнинг кенгайтирилган мажбуриятлари”( Қозоғистоннинг биринчи президенти Нурсултон Назарбоевнинг қизи билан боғлиқ бӯлган машҳур компания-идора изоҳи - CABAR.asia ) билан бӯлган воқеага ӯхшамайди».
Қозоғистонда кенгайтирилган ишлаб чиқарувчи мажбуриятлари бӯйича оператор вазифалари хусусий компаниядан давлатга қарашли “Жасил Даму” АЖга ӯтказилди. У қайта ишловчилар ӯртасида қайта ишлаш тӯловларидан пул йиғади ва тарқатади.
Қозоғистонда кенгайтирилган ишлаб чиқарувчи мажбуриятлари бӯйича оператор вазифалари хусусий компаниядан давлатга қарашли “Жасил Даму” АЖга ӯтказилди. У қайта ишловчилар ӯртасида қайта ишлаш тӯловларидан пул йиғади ва тарқатади.
CABAR.asia сайти сӯровига “Жасил Даму” АЖ Қозоғистонга маълум товарларни (жумладан, литий-ионли аккумляторларни) ишлаб чиқарувчи ёки импорт қилувчи жисмоний ва юридик шахслар ишлаб чиқарувчининг кенгайтирилган мажбуриятларини ӯз зиммасига олиши ҳақида жавоб берди.
«“Ифлословчи тӯлайди” тамоюлига кӯра, чиқинди ишлаб чиқарувчи, ҳозирги ва собиқ эгалари чиқиндиларни қайта ишлаш ёки утилизация қилишни амалга оширувчи шахснинг ихтиёрига ӯтказилгунга қадар чиқиндилар билан боғлиқ экологик талабларга риоя этишини таъминлашда жавобгарликни ӯз зиммасига олади. Шунингдек, чиқинди эгалари чиқиндилар билан ишлаш бӯйича операцияларни амалга оширувчи хӯжалик юритувчи субъектларга чиқиндиларни топшириш йӯли билан чиқиндиларни хавфсиз бошқаришни ӯзлари амалга ошириши ёки хавфсиз бошқарилишини таъминлаши шарт», - дейилади расмий жавобда.
Бошқача айтганда, давлат электромобил эгаси аккумляторларни утилизация қилиш учун пул тӯлаши керак деб ҳисоблайди.
Муаллифлар:
Анастасия Бенгард (Қирғизистон)
Элина Бекназарова (Ӯзбекистон)
CABAR.asia
Элина Бекназарова (Ӯзбекистон)
CABAR.asia
Таҳрирловчилар:
Наталия Ли
Татяна Трубачева
Лола Олимова
Гулафшон Соқиева
Марат Мамадшоев
Татяна Трубачева
Лола Олимова
Гулафшон Соқиева
Марат Мамадшоев
Иллюстратсиялар:
Насиба Каримова
Тартиб:
Манижа Бабакулова
© 2024