ӮЗБЕКИСТОН
Утилизация қилиш масалалари ҳали ишлаб чиқилмаган
Ӯзбекистонда ҳам электромобилларга бӯлган талаб ортиб бормоқда, бироқ экологик зарарли аккумляторларни утилизация қилиш масалалари ҳали ишлаб чиқилмаган.
Статистика агентлиги маълумотларига кӯра, агар 2018-йилда мамлакатга бор-йӯғи 18 та электромобил кирган бӯлса, 2022- йил уларнинг сони 4,5 бароварга ошган. Яъни, республикага умумий қиммати 34 миллион доллардан ортиқ бӯлган 1125 дона электромобил олиб келинган.
2023-йилда Ӯзбекистонга 25,7 мингта электромобил импорт қилинган. Ӯзбекистон фуқаролари кӯпинча Хитой, БАА ва Германияда ишлаб чиқарилган электромобилларни харид қилади.
2023-йилда Ӯзбекистонга 25,7 мингта электромобил импорт қилинган. Ӯзбекистон фуқаролари кӯпинча Хитой, БАА ва Германияда ишлаб чиқарилган электромобилларни харид қилади.
Электр транспорт воситаларининг нисбатан хавфсизлиги ва экологик тозалигини инобатга олган ҳолда, мамлакат ҳукумати ушбу транспорт турини экспорт қилиш учун муайян имтиёзлар жорий қилди. 2019-йил 1 январдан электромобиллар импорти божхона, аксиз ва автомототранспорт солиқларидан озод этилди.
Аммо ҚҚС (Қӯшилган қиймат солиғи)ни машина нархининг 20 фоизи миқдорида, шунингдек, божхона расмийлаштириш учун минимал тӯловлар қолдирилди.
Аммо ҚҚС (Қӯшилган қиймат солиғи)ни машина нархининг 20 фоизи миқдорида, шунингдек, божхона расмийлаштириш учун минимал тӯловлар қолдирилди.
Ӯзбекистонда расмий диллерлар – янги энергия манбалари билан ишлайдиган автомобиллар ишлаб чиқарувчилар пайдо бӯлди. 2013-йил январ ойида UzAuto ва Хитойнинг BYD конгломерати электромобиллар ишлаб чиқариш ва сотиш бӯйича BYD Uzbekistan Factory қӯшма корхонасини расман рӯйхатдан ӯтказди.
Тошкент шаҳрида яшовчи 30 ёшли Абдубакир Юнусов 2020-йилда электромобилга ӯтган. Ӯшу пайтда Ӯзбекистонда электромобиллар эндигина оммалашиётган эди ва у турли хил автомобил вариантларини ҳисобга олиб, электромобилга қарор қилди.
Бундай машиналарнинг афзалликлари шундаки, ёқилғига пул сарфлаш шарт эмас, уни уйда тӯлдириш мумкин. Бироқ, камчиликлар ҳам бор, деб ҳисоблайди Юнусов.
Бундай машиналарнинг афзалликлари шундаки, ёқилғига пул сарфлаш шарт эмас, уни уйда тӯлдириш мумкин. Бироқ, камчиликлар ҳам бор, деб ҳисоблайди Юнусов.
«Электромобилда узоқ масофани босиб ӯтишнинг камчилиги шундаки, уни зарядлаш учун бир-икки соат вақт кетади. Ёқилғи билан ишлайдиган машина бу вақтни тежаш мумкин», - деб ҳисоблайди у.
Айни пайтда Юнусов сотиб олишни режалаштираётганда автомобил истифодаси охирга етгандан сӯнг аккумляторни утулизация қилиш ҳақида ӯйламаганини тан олди. Бироқ, у экологик тоза батареяни утулизация қилиш учун пул тӯлашга қарши эмас.
«Ҳозир ойламизда иккита электромобил бор ва тӯғрисини айтсам, аккумляторни қайта ишлаш ҳақида умуман ӯйламаганман. Машинани ишлаш муддати тугагач, уни эҳтиёт қисмларга сотишни режалаштирган эдим. Агар менга, электромобил эгасига аккумляторни хавфсиз тарзда утулизация қилиш таклиф қилинса, мен бунинг учун пул тӯлашга тайёрман», - деди Юнусов.
Ӯзбекистон атроф-муҳитни муҳофаза қилиш вазирлиги 2021-йилда электромобилларнинг аккумляторларини қайта ишлар муаммолари ҳақида ӯйлаш бошлади. Сӯнгра бошқарма сайтида тадбиркорлар ва фуқаролардан мамлакатда электрон чиқиндиларни қайта ишлаш ва утулизация қилиш бӯйича таклифлар қабул қилинганлиги тӯғрисида эълон қилинди.
Жорий йил феврал ойида мазкур вазирлик мамлакат яқин келажакда дуч келиши мумкин бӯлган экологик муаммолар ҳақида гапирди.
Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш вазирлиги маълумотига кӯра, мамлакатда йилига 140 минг электрон чиқиндилар ҳосил бӯлади. Уларнинг 30-35 минг тоннаси турли аккумляторлардир.
Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш вазирлиги маълумотига кӯра, мамлакатда йилига 140 минг электрон чиқиндилар ҳосил бӯлади. Уларнинг 30-35 минг тоннаси турли аккумляторлардир.
Бугунги кунда мамлакатда 40 мингдан ортиқ электромобиллар ишлатилмоқда. Ӯртача бундай машиналарда батарея 10-20 йил хизмат қилиши мумкин. Электромобиллар импортининг ҳар йили ортиб боришини ҳисобга олсак, 2035 йилга бориб 10 минг тонна электрон чиқиндилар пайдо бӯлиши кутилмоқда.
Бугунги кунда республикада “Ӯзикиламчиранглиметал” АЖ ва “Жиззах аккумлятор заводи” автомобиллар учун аккумляторларни қайта ишлаш ва йиғиш билан шуғулланади, уланинг умумий қуввати йилига 15 минг тоннани ташкил этади. Яъни, улар ҳар йили ишламай қолган батареяларнинг фақат ярмини қайта ишлашлари мумкин.
Қолган электрон чиқиндилар эса аҳоли ва тадбиркорлар томонидан кӯпинча санитария ва экологик меъёрларга зид равишда утулизация қилинади.
Масалан, рангли металлар қазиб олинади, пластмасса, металл ва бошқа компонентлар майший чиқиндилар билан бирга полигонларга ташланади. Бу ер ва сув ресурсларининг оғир металлар ва токсинлар билан ифлосланишига олиб келади.
Экология вазирлигининг ҳисоб-китобларига кӯра, битта бекор қилинган оддий батарея 20 квадрат метр майдонни оғир металлар билан ифлослантириши мумкин. Бундан ташқари, чиқиндилар майдонига очиқ кириш қайта ишлаш кластерлари фаолиятига халақит беради.
Қолган электрон чиқиндилар эса аҳоли ва тадбиркорлар томонидан кӯпинча санитария ва экологик меъёрларга зид равишда утулизация қилинади.
Масалан, рангли металлар қазиб олинади, пластмасса, металл ва бошқа компонентлар майший чиқиндилар билан бирга полигонларга ташланади. Бу ер ва сув ресурсларининг оғир металлар ва токсинлар билан ифлосланишига олиб келади.
Экология вазирлигининг ҳисоб-китобларига кӯра, битта бекор қилинган оддий батарея 20 квадрат метр майдонни оғир металлар билан ифлослантириши мумкин. Бундан ташқари, чиқиндилар майдонига очиқ кириш қайта ишлаш кластерлари фаолиятига халақит беради.
Ферузбек Сайфуллоев
Мустақил экологлар ҳам бу муаммодан хавотирда ва электр транспорт воситалари “яшил” келажак йӯлида даво эмаслигини таъкидламоқдалар.
Бундан ташқари, бундай машиналар атроф-муҳит учун янги таҳдидга айланиши мумкин, дея қайд этади эко-блогер Ферузбек Сайфуллоев.
Бундан ташқари, бундай машиналар атроф-муҳит учун янги таҳдидга айланиши мумкин, дея қайд этади эко-блогер Ферузбек Сайфуллоев.
Унинг CABAR.asia-га берган интервюсида айтишича, ҳозирда мамлакатда ҳатто бир марталик батареяларни утулизация қилиш ва қайта ишлаш ҳам керакли даражада эмас. Йиғиш ва қайта ишлаш тизимининг йӯқлиги билан боғлиқ муаммолар мавжуд. Батареялар фуқаролар томонидан майший чиқиндилар билан бирга улоқтирилади ва умумий чиқиндихоналарга тушади. Хусусан, мамлакатда аҳоли томонидан ташлаб келаётган электрон чиқиндилар ва унинг турлари бӯйича очиқ статистика юритилмайди. Шунингдек, улар электрон чиқиндилар ва батареяларни қайта ишлаш бӯйича тадқиқотлар олиб бормайдилар.
«Бир мартали батареялар ишлаб чиқариши учун ишлатишдан кӯра кӯпроқ электр энергиясини талаб қилади. Аҳоли аккумлятордан фойдаланишни минималлаштириб, электр қуввати орқали қувватланадиган қурилмаларга ӯтиши мақсадга мувофиқдир», - дейди Сайфуллоев.
Шунингдек, у барча чиқиндиларни тӯлиқ қайта ишлаш мақсадида ташкил этилган кластерлар чиқиндиларни қайта ишлаш мажмуаларидан ноқонуний равишда маҳсулот йиғувчи “қароқчилар” фаолияти туфайли қайта ишлаш учун маҳсулотларни ололмаётганини айтди. Шунинг учун кластернинг иши ӯзини оқламайди ва улар ёпилади.
Шунингдек, у барча чиқиндиларни тӯлиқ қайта ишлаш мақсадида ташкил этилган кластерлар чиқиндиларни қайта ишлаш мажмуаларидан ноқонуний равишда маҳсулот йиғувчи “қароқчилар” фаолияти туфайли қайта ишлаш учун маҳсулотларни ололмаётганини айтди. Шунинг учун кластернинг иши ӯзини оқламайди ва улар ёпилади.
Айтиш жоизки, Ӯзбекистон ҳукумати мавжуд вазиятдан хавотирланиб, атроф-муҳитга зарарли чиқиндиларни утулизация қилишни тартибга солиш чораларини кӯрмоқда. 2023-йил май ойида Президент қарори қабул қилинган бӯлиб, унда кимёвий энергия манбаларини ишлаб чиқарувчиларнинг масъулияти кенгайтириш ҳамда уларнинг айланиши ва утулизациясини назорат қилиш тизимини яратишни назарда тутувчи ҳужжат лойҳасини ишлаб чиқиш топширилган эди.
Ушбу қарор дойрасида Экология вазирлиги томонидан бир қанча ҳужжатлар ишлаб чиқилди. «Чиқиндилар тӯғрисида»ги қонун лойҳаси, «Чиқиндилар ишлаш соҳасида иқтисодий механизмларни янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тӯғрисида»ги Президент қарори лойҳаси ва «Атроф-муҳит муҳофазасини таъминлашнинг иқтисодий тартиб-таомилларини такомиллаштириш чора-тадбирлари тӯғрисида»ги Президент қарори лойҳаси.
Ҳозир вазирлик Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Таълим ва тадқиқот институти (UNITAR) ва Барқарор ривожланиш маркази (Қозоғистон) билан биргаликда мамлакатда электрон чиқиндиларни бошқариш бӯйича меъёрий-ҳуқуқий базани ӯрганишни режалаштирмоқда.
Ушбу қарор дойрасида Экология вазирлиги томонидан бир қанча ҳужжатлар ишлаб чиқилди. «Чиқиндилар тӯғрисида»ги қонун лойҳаси, «Чиқиндилар ишлаш соҳасида иқтисодий механизмларни янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тӯғрисида»ги Президент қарори лойҳаси ва «Атроф-муҳит муҳофазасини таъминлашнинг иқтисодий тартиб-таомилларини такомиллаштириш чора-тадбирлари тӯғрисида»ги Президент қарори лойҳаси.
Ҳозир вазирлик Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Таълим ва тадқиқот институти (UNITAR) ва Барқарор ривожланиш маркази (Қозоғистон) билан биргаликда мамлакатда электрон чиқиндиларни бошқариш бӯйича меъёрий-ҳуқуқий базани ӯрганишни режалаштирмоқда.
2025-йилнинг февралига қадар Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш вазирлиги электрон батареяларни мажбурий қайта ишлаш ва утулизация қилишни, уларни хавфсиз ва хавфли деб ажратишни, батареяларни йиғиб ва қайта ишлаш билан шуғлланадиган корхоналар учун инвестиция муҳитини яратишни ӯз ичига олган ҳужжат лойҳасини ишлаб чиқишни, шунингдек, солиқ имтиёзлари ва субсидияларни, асбоб-ускуналарни олиб киришда божхона тӯловларидан озод қилишни ӯз ичига олган давлат томонидан қӯллаб-қувватлаш тизимини жорий этишни режалаштирмоқда.
Бундан ташқари, бошқарма аккумляторларни йиғиш пунктларини ташкил этиш, шунингдек, чиқиндиларни хавфсиз ташиш имконини берувчи махсус контейнерлар харид қилишни таклиф қилмоқда.
«Ҳозир мамлакатда замонавий полигонлар қурилиши эндигина ривожланияпти. Бироқ, ҳеч бӯлмаганда битта полигон замонавийга айланиб, ишлай бошлади, дея олмайман. Қурилиш лойҳалари бошланган, аммо тӯлиқ амалга оширилмаган», - деди Сайфуллоев.
Экологик фаол муаммолар бартараф этилгунга қадар аккумляторлардан ажралиб чиқадиган симоб, қӯрғошин, кадмий каби зарарли моддаларнинг таъсирини минималлаштириш, уларни қуруқ идишда қоронғи жойда сақлашни таклиф қилмоқда.
Эколог электромобил сотиб олишга ва уни кейинчалик утилизация қилишга эса онглироқ ёндашишни маслиҳат беради.
Эколог электромобил сотиб олишга ва уни кейинчалик утилизация қилишга эса онглироқ ёндашишни маслиҳат беради.
Муаллифлар:
Анастасия Бенгард (Қирғизистон)
Элина Бекназарова (Ӯзбекистон)
CABAR.asia
Элина Бекназарова (Ӯзбекистон)
CABAR.asia
Таҳрирловчилар:
Наталия Ли
Татяна Трубачева
Лола Олимова
Гулафшон Соқиева
Марат Мамадшоев
Татяна Трубачева
Лола Олимова
Гулафшон Соқиева
Марат Мамадшоев
Иллюстратсиялар:
Насиба Каримова
Тартиб:
Манижа Бабакулова
© 2024