ҚОЗОҒИСТОН
Ноаниқ келажак
Қозоғистон эски электр батареялари билан нима қилмоқчи?
Олмаоталик Денис Дудников 2023 йилда Хитойнинг Zeekr 001 электромобилини сотиб олди ва шу тариқа “тренднинг бир қисми”га айланди. Бу тенденция шундан иборатки, қозоғистонликлар хитойлик автомобилларни (электромобиллар ва ички ёнув двигателли автомобиллар) фаол харид қила бошладилар.
«Агар 2022-йилда энг кӯп сотилган ӯнта бренддан учтаси хитойлик бӯлган бӯлса, 2023-йилда бу кӯриниш ӯзгарди-энди ӯнтадан тӯртасигина хитойлик эмас», деб ёзади kursiv.media ӯз шарҳида.
Бозор иштирокчиларининг таъкидлашича, қозоғистонлик истеъмолчиларнинг “хитой”-га бӯлган қизиқиши оптимал нарх-сифат нисбати туфайли ортиб бормоқда.
Денис Дудников ҳам буни тасдиқлайди: «Мен машинамни янгилашим керак эди, шунинг учун мен танлашни бошладим. Zeekr 001-нинг нархи жуда қизиқ эди: шунга ӯхшаш функсионалликга эга ӯхшаш автомобиллар бир неча баробар қиммат туради».
Электр автомобили бошқа сабабга кӯра жозибадор эди: бундай машиналар ички ёнув двигателига қараганда анча арзон, улар мойни, учқунларни, филтрларни ва бошқаларни алмаштириш зарурати туфайли “пул чангютгичига айланади”.
«Сиз фақат электр энергиясига пул сарфлашингиз керак. Бензинга қараганда анча тежамкор», - дейди Денис Дудников электр автомобилнинг афзаллигини.
У бир-икки йил ичида электромобилни сотишни режалаштирмоқда, шунинг учун у аккумляторни қайта ишлаш ҳақида ӯйламаган ва уни қайта ишлаш учун пул тӯлашга тайёр эмас.
У бир-икки йил ичида электромобилни сотишни режалаштирмоқда, шунинг учун у аккумляторни қайта ишлаш ҳақида ӯйламаган ва уни қайта ишлаш учун пул тӯлашга тайёр эмас.
«Агар тӯғри ишлатилса, батарея 20 йил хизмат қилади. Бунинг учун, бу савол охирги эгаси учун, - деб ӯз мавқеъсини тушунтиради. - Давлат электромобилларни импорт қилиш учун имтиёзлар берди, яъни улар (давлат вакиллари) аккумляторни қайта ишлаш имкониятига эга».
Қозоғистон ҳақиқатан ҳам электромобиллар импортини рағбатлантирмоқда.
Қозоғистон ҳақиқатан ҳам электромобиллар импортини рағбатлантирмоқда.
Электромобиллар сони кӯпайди
Қозоғистонда рӯйхатга олинган электромобиллар сони бӯйича сӯнги беш йил икки даврга бӯлинган. Аввалига электромобиллар сонининг секин қисқариши кузатилди: 2019 йилда 613-та, 2020 йилда 550-та 2021 йилда 491-тани ташкил этди. Кейин кескин ӯсиш бошланди: 2022 йилда статистик маълумотларга кӯра, 65,4 фоиз кӯпроқ электромобиллар қайд этилган - 812 дона. Кейинги 2023 йилда тасаввур қилиб бӯлмайдиган нарса юз берди - электромобиллар сони 9,2 бараварга кӯпайди - 914 донадан 8366 донагача.
Мутахассислар истеъмол талабининг ӯсишини Қозоғистон аъзоси бӯлган ЕОЛЛ (ЕАЭС)нинг электромобилларни божсиз олиб кириш учун имтиёзли даврни 2025-йил охиригача узайтириш ҳақидаги қарор билан боғлашмоқда.
«Божларнинг бекор қилиши автомобилнинг божхона қийматининг 15 фоизини тежаш имконини беради (имтиёз дастлаб 2020 йилда жорий этилган-идора изоҳи). Автоэксперт, Қозоғистон Республикаси Автомобил бозори мониторинги ва таҳлили агентлиги директори Артур Мискаряннинг сӯзларига кӯра, Қозоғистон учун ӯтган йили (2023) 15 минг электромобил квотаси бӯлган ва йил давомида у фақат ярми ишлатилган холос», деб ёзади energyprom.kz.
2023-йил охирида Қозоғистондаги автомобил транспорти бозорини ӯрганган Freedom Finance Global таҳлилчилари мамлакатга олиб кирилаётган электромобилларнинг асосий бренди Zeekr 001 спорт модели эканлигини тахмин қилмоқда. У Хитойнинг Geely компанияси томонидан ишлаб чиқарилган.
«Импортни ҳисоблашда муҳим жиҳат шундан иборатки, 2023-йил августигача Zeekr Қозоғистонда расман тақдим этилмаган, шунинг учун аввал импорт қилинган барча автомобиллар статистик маълумотларга киритилмаган бӯлиши мумкин», - дея аниқлик киритмоқда тадқиқотчилар.
Фотосурат: Илья Ким
ЯЭлектромобиллардан фойдаланишнинг яна бир рағбатлантирувчиси ҳукуматнинг тегишли инфратузилмани яратишга қаратилган ҳаракатларидир. 2017-йилда Остона ва Олмаота шаҳарларида электр ёқилғи қуйиш шохобчалари тармоғини яратиш бӯйича пилот лойҳа ишга туширилди. Ушбу давлат лойҳасининг операторининг таъкидлашича, бугунги кунда Қозоғистон пойтахтида 51-та, Олмаотада 52-та ЕПС (ЭЗС) ташкил этилган. Бундан ташқари, Жисмоний шахслар ва компаниялар ЕПС (ЭЗС) ӯрнатадилар. Қозоғистонда ҳам ӯта тез зарядловчи станциялар мавжуд. Масалан, пойтахтда олтита Tesla Supercharger бор.
2023-йилда ҳукумат 2029-йилгача мамлакатнинг барча йирик шаҳарларида электромобиллар учун зарур инфратузилмани яратиш бӯйича “Йӯл харитаси”ни тасдиқлади. Саноат ва инфратузилмани ривожлантириш вазирлигининг хабар беришича, “Йӯл харитаси” зарур инфратузилмани лойҳалаш ва тартибга солиш ҳамда электромобилларни қувватлантириш учун маҳалий ускуналарни ишлаб чиқариш бӯйича норматив-техник талабларни назарда тутади. Расмийлар, шунингдек, одамларни электромобиллар ва тегишли инфратузилмалардан фаолроқ фойдаланишга ундаш учун турли механизмларни жорий қилмоқчи.
2023-йилда ҳукумат 2029-йилгача мамлакатнинг барча йирик шаҳарларида электромобиллар учун зарур инфратузилмани яратиш бӯйича “Йӯл харитаси”ни тасдиқлади. Саноат ва инфратузилмани ривожлантириш вазирлигининг хабар беришича, “Йӯл харитаси” зарур инфратузилмани лойҳалаш ва тартибга солиш ҳамда электромобилларни қувватлантириш учун маҳалий ускуналарни ишлаб чиқариш бӯйича норматив-техник талабларни назарда тутади. Расмийлар, шунингдек, одамларни электромобиллар ва тегишли инфратузилмалардан фаолроқ фойдаланишга ундаш учун турли механизмларни жорий қилмоқчи.
«Ӯлим»дан кейин
Қозоғистон ӯз фуқароларини электромобиллардан фойдаланишга ундаётган биринчи йил эмас. Аммо мамлакатда электромобил аккумляторларини утилизация қилиш ва қайта ишлаш режалари борми?
Электр транспорт воситалари ва зарядлаш инфратузилмаси бӯйича мутахассис Михаил Квентиснинг таъкидлашича, Қозоғистонда электромобилларнинг литий-ион батареяларини қайта ишлаш масаласи вақти-вақти билан пайдо бӯлади. «Мен ҳатто вақти-вақти билан айтаман, - дея аниқлик киритади эксперт. “Юқоридаги”кимдир савол туғдирса, ҳамма фаоллик кӯрсата бошлайди, жамоатчилик муҳокамаси бошланади ва кейин савол ӯз-ӯзидан ӯчади».
Электр транспорт воситалари ва зарядлаш инфратузилмаси бӯйича мутахассис Михаил Квентиснинг таъкидлашича, Қозоғистонда электромобилларнинг литий-ион батареяларини қайта ишлаш масаласи вақти-вақти билан пайдо бӯлади. «Мен ҳатто вақти-вақти билан айтаман, - дея аниқлик киритади эксперт. “Юқоридаги”кимдир савол туғдирса, ҳамма фаоллик кӯрсата бошлайди, жамоатчилик муҳокамаси бошланади ва кейин савол ӯз-ӯзидан ӯчади».
Унинг эслашича, Энергетика вазирлиги биринчи марта 2017 йилда бу масала билан шуғлланган-умуман олганда литий-ионли батареялар ва хусусан, электромобил аккумляторлари билан нима қилиш керак. Мисол учун, агар батарея бахтсиз ҳодисада шикастланган бӯлса, уни қандай утилизация қилиш керак?
«Назария жиҳатдан, электр автомобил аккумляторини қайта ишлаш жараёни мобил телефон ёки новтбук аккумляторини қайта ишлашдан тубдан фарқ қилмайди. Шунчаки, электромобилда кӯпроқ элементлар бор-гӯё минглаб новтбуклар бир жойда, бир ҳолатда йиғилгандек бӯлади», - деб ӯхшатади Михаил Квентис.
«Назария жиҳатдан, электр автомобил аккумляторини қайта ишлаш жараёни мобил телефон ёки новтбук аккумляторини қайта ишлашдан тубдан фарқ қилмайди. Шунчаки, электромобилда кӯпроқ элементлар бор-гӯё минглаб новтбуклар бир жойда, бир ҳолатда йиғилгандек бӯлади», - деб ӯхшатади Михаил Квентис.
Унинг қайд этишича, Қозоғистонда ҳалигача литий-ионли аккумляторлар билан ишлаш қойдалари йӯқ, уларни қандай йиғиш, қандай сақлаш, қандай хавфлар борлиги ва утилизация қилиш учун қандай жараёнлардан фойдаланиш кераклиги тасвирланмаган.
«Биз (мутахассислар ва атроф-муҳит фаоллари-муҳаррир эслатмаси) бу муаммоларни беш йил давомида электр транспорт воситалари бӯйича барча тингловларда кӯтариб келмоқдамиз биз таниқли ЕПР (кенгайтирилган ишлаб чиқарувчи мажбуриятлари оператори, ӯз ҳисобларида қайта ишлаш учун тӯловларни йиғиб, турли хил экологик тадбирларга қайта тақсимлашга ҳаракат қилади – муҳаррирнинг эслатмаси) аммо унчалик натижа бермади», деди афсус билан Михаил Квентис.
У Қозоғистон ҳукуматига литий-ионли аккумляторларни (на фақат электр транспорт воситалари, балки умуман, барча литий-ионли аккумляторларни) йиғиб, сақлаш ва утилизация қилиш бӯйича аниқ ва рағбатлантирувчи қойдалар чиқаришни таклиф қилмоқда.
«Қайта ишлаш учун литий-ионли батареяларни экспорт қилиш ёки батареялар ишлаб чиқариш учун хом ашё экспортини давом эттириш мақсадида литий-ионли батареяларни қайта ишлаш учун Қозоғистонга импорт қилишда ёрдам бериш керак», деб таклиф қилади Квентис.
Маълум бӯлишича, ҳукумат бу борада аллақачон режа тузган. Энди ЕПР операторининг пуллари батареяларни қайта ишлаш ва утилизация қилиш учун ишлатилишни варианти кӯриб чиқилмоқда. Бу ҳақда Экология ва табиий ресурслар вазири ӯринбосари Мансур Ошурбоев Tengrinews.kz сайтига маълум қилди. Унга кӯра, бунинг учун завод қурилади.
«Вазирлик электромобиллар учун литий-ионли аккумляторларни қайта ишлаш бӯйича халқаро тажрибани ӯрганиш мақсадида таҳлил ӯтказишни, шунингдек, Қозоғистон Республикасида литий-ионли аккумляторларни қайта ишлаш заводини қуриш учун инвестор жалб қилишни режалаштирмоқда», - деди у.
ЕПР оператори (ҳозирда унинг вазифаларини давлатга қарашли “Jasyl Damu” OAЖ бажармоқда) CABAR.asia’га электр аккумляторларини қайта ишлаш режалари ҳақида аниқ тушунтириш бермади.
ЕПР оператори (ҳозирда унинг вазифаларини давлатга қарашли “Jasyl Damu” OAЖ бажармоқда) CABAR.asia’га электр аккумляторларини қайта ишлаш режалари ҳақида аниқ тушунтириш бермади.
Қозоғистондаги “За Рулем” журнали бош муҳаррири Алексей Алексеев вазиятга бутунлай бошқа томондан қарашни таклиф қилди.
«Электр автомобиллар барча автомобилларнинг 10 фойзини эгаллайди, - деб Алексеев тахмин қилади ва қӯшимча қилади: - Замонавий бензинли автомобил кӯпчилик ишонганидек зарали эмас. Биз автомобилларга қарши, электр транспорт воситаларига ӯтиш учун курашимиз шарт эмас. Мамлакатимизда янги автотранспорт паркига эга бӯлишимиз учун қандай ва нима қилишимиз ҳақида ӯйлашимиз лозим».
Муаллифлар:
Анастасия Бенгард (Қирғизистон)
Элина Бекназарова (Ӯзбекистон)
CABAR.asia
Элина Бекназарова (Ӯзбекистон)
CABAR.asia
Таҳрирловчилар:
Наталия Ли
Татяна Трубачева
Лола Олимова
Гулафшон Соқиева
Марат Мамадшоев
Татяна Трубачева
Лола Олимова
Гулафшон Соқиева
Марат Мамадшоев
Иллюстратсиялар:
Насиба Каримова
Тартиб:
Манижа Бабакулова
© 2024