Марказий Осиёда аёллар иқлим ўзгариши, Каспий денгизи тюленларини тадқиқ қилиш, ҳаво сифатини ўрганиш ва Орол денгизининг қуриши оқибатларига қарши кураш олиб боришмоқда. Шу билан бирга, улар кўпинча ижтимоий қаршилик ва гендер камситишларига дуч келишади. Марказий Осиёдаги экологик фаолликнинг юзи аёллар бўлишига қарамай, сиёсий даражадаги қарор қабул қилувчилар орасида аёллар деярли йўқ.

Қозоғистонлик Асел Баймуканова ҳам худди профессионал зоолог ва ихтиолог отаси каби болалигидан ҳайвонларни яхши кўради. Аммо қиз аввал филологиядан таҳсил олди. 2012-йилда у бакалавриатни тамомлагандан сўнг, отаси ундан бадиий бўлмаган фильмларни суратга олишда ёрдам беришни сўради. Шундай қилиб, Асел илк бор видеокамера билан экспедицияга чиқди. Каспий туйленларининг ҳаёти шу қадар мафтункор эдики, қизнинг ўзи тадқиқотчи бўлди. Ҳозир Асел Гидробиология ва экология институти жамоасида ишлайди ва докторантурада (мутахассислиги: Ихтиология) таҳсил олади.

Тўққиз йил олдин, олимлар Каспий тюленлари ҳақида кўп нарса билишмаган, гарчи бу тур кўрсаткич деб аталади - унинг ҳолатига кўра Каспий денгизининг экологик ҳолатини баҳолаш мумкин. Энди нафақат тюленларнинг асосий ётоқлари, балки уларга борадиган экспедиция иштирокчилари учун мураккаб бўлган йўллар ҳам маълум. Олимларга аллақачон аниқ маълумки, Каспий денгизи тюленларининг 98 фоизи баҳор ва кузда Қозоғистон ҳудудида яшайди. Асел бу ҳайвонларнинг хатти-ҳаракатларини ўрганади. У ўз жамоаси билан биргаликда микро- ва макропластиклар билан атроф-муҳитни ифлослантириш муаммосини ҳам ўрганмоқда.

"Биз пластикни нафақат қирғоқда, балки денгизда, балиқларнинг ошқозонида ҳам топдик. [...] Каспий тюленларининг умр кўриш давомийлиги 50 йилдан 30 йилгача қисқарганини аниқлаш мумкин эди", - дейди Асел Баймуканова.

Олимлар томонидан чиқарилган илмий-оммабоп фильмлар ва тадқиқот лойиҳалари жамоатчилик эътиборини Каспий денгизи тюленларини ҳимоя қилиш муаммосига қаратишга ёрдам берди, аммо қўллаб-қувватлаш ҳали ҳам етарли эмас. Давлат томонидан илмий лойиҳалар молиялаштирилса-да, техника ва мутахассислар етарли эмас; Илм-фан соҳасида иш ҳақи даражаси ёш олимларни жалб қилиш учун қулай эмас.

"Баҳорда жамоамиз навбатдаги сафарга тайёрланди. Талабаларнинг баъзилари биринчи марта боришади ва мен улар учун аллақачон хавотирдаман, чунки шарт-шароитлар жуда қийин. Биринчи тажрибамни эслаганимда, менга осонроқ бўлгандек туюлади. Мен нафақат қизларга, балки йигитларга ҳам ачинаман. 8-9 соат сузиб юриш, нарсаларни кўтариш, саёз жойларда сув кечиб юриш жуда қийин. Асосийси уларнинг ҳафсаласи пир бўлмасин-да", - дея ташвишланади Асел.

Дала тадқиқотлари олимлар фаолиятининг энг муҳим қисми бўлиб, уларсиз тўлақонли илмий тадқиқот олиб бориб бўлмайди. Аселнинг айтишича аёллар, баъзи қозоқ ташкилотларида жинсига қараб камситилади.

У Биология ва Гидрогеология институти жамоасида гендер камситишнинг йўқлигини жуда муҳим деб ҳисоблайди, чунки у тез-тез жамият томонидан стереотиплар босимини бошдан кечиради.

"22 ёшимдан буён соҳада ишлайман ва ҳамкасбларимнинг қўллаб-қувватлашини доимо ҳис қиламан, барчамиз бир-биримизни қадрлаймиз ва ҳурмат қиламиз. Лекин, албатта, жамиятда шундай вазиятлар бўладики, нега фарзандим йўқ, деб сўрашади ёки нега фанга кўп вақт ажратаман, деб ҳайрон бўлишади. Бир оз ажабланиш ва тушунмовчилик бор. Агар иш муҳитида шунга ўхшаш нарсага дуч келганимда, менга жуда қийин бўларди, - дейди Асел.

Каспий тюлени Қизил китобга киритилган, аммо бу унинг сақланишини кафолатламайди. Аселнинг фикрича, бу турнинг ҳалигача урганилиши муҳим бўлган кўп меҳнат талаб қиладиган сирлари бор.

Мария Колесникова Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Атроф-муҳит бўйича дастурининг (UNEP) Марказий Осиёдаги "Ер чемпионлари" мукофотининг ягона совриндори. Бутун дунё коронавирус пандемиясининг оқибатларини бошдан кечираётган 2021 йилда унинг лауреатлари хатти-ҳаракатлари билан экологик ғалабалар ва жамиятни яхши томонга ўзгартиришга олиб келган инсонлар бўлди. MoveGreen экологик ташкилоти раҳбари "Тадбиркор нигоҳи" номинациясида лауреат бўлди.

2016 йилда жамоатчилик билан алоқалар бўйича мутахассис Мария Колесникова Қирғизистондаги MoveGreen ёшлар экологик ташкилотида кўнгилли бўлган.

– Мен Чўлпон-Отада туғилиб ўсганман. У ҳар ёзни Иссиқкўлда ўтказарди. Таҳсили бўйича онам бухгалтер, дадам бухгалтер ва ҳуқуқшунос. Дадам ҳар доим баҳорда кўчат олиб келганини эслайман ва биз боғда бирга ёш дарахтлар экардик. Кейин опаларим билан уларни парвариш қилардик. Оилам ҳар доим менинг ташаббусларимни қўллаб-қувватлаган. Менимча, бу мени шахс сифатида шакллантиришда уларнинг муҳим роли", - дейди у.

Бишкекдаги MoveGreen экологик ташкилоти 2016-йилда, экологик муаммолар кун тартибида унчалик долзарб бўлмаган пайтда пойтахтда тутун бўйича тадқиқотларни фаол бошлаган. Мариянинг сўзларига кўра, ҳаммаси иситиш мавсумида Бишкек кўриниши тасвирланган битта суратдан бошланган – шаҳар қалин кулранг кўрпа остида кўринмасди. Тез орада бундай фотосуратлар кўпроқ пайдо бўла бошлади.

"Ўшанда ҳаво датчиклари бўлмаган. Биз бу нима эканлигини аниқлай бошлаганимизда, баъзилари туман, бошқалари туман билан тутун, дейишди. Биз нима билан нафас олишимизни билишга қарор қилдик" - деб эслайди у.

Ҳозирда 1,2 миллион аҳоли истиқомат қилаётган Қирғизистон пойтахти ҳар йили иситиш мавсумида дунёнинг энг ифлос шаҳарларидан бирига айланади. Бишкек аҳолиси паст сифатли кўмир, чиқинди газлар, шамол йўналишлари ўрганилмасдан кўп қаватли биноларнинг қурилиши ва унинг атрофидагидан 5 ° C юқори ҳарорати туфайли юзага келган кулранг тутун гумбази остида қолмоқда.

Ҳаво таркибини ўлчайдиган илк MoveGreen датчиклари пойтахтда 2017-йилда пайдо бўлган. Ушанда, ташкилот кўмир ва бошқа турдаги ёқилғи ёниши ва чангнинг натижасида ҳосил бўлган ҳаводаги майда заррачалар (PM2.5) даражасини назорат қилди. Бироз вақт ўтгач, "AQ.kg" иловаси пайдо бўлди, унда нафақат фуқаролик мониторинги сенсорлари, балки Қирғизгидромет маълумотлари ҳам мавжуд. Унинг ёрдами билан одамлар нима билан нафас олаётганини ва ҳаво уларга камроқ зарарли келтириши учун нима қилишларини тушунишлари мумкин.

Илова ишга туширилгандан сўнг ва Бишкек ҳавосига нима бўлаётганини ўрганишдаги ютуқлардан сўнг, журналистлар ва экспертлар ифлосланиш мавзусига қизиқиш билдиришди. Ахборот кампанияси ташкилотга экспертлар ва давлат идоралари эътиборини қозонишга ёрдам берди.

"Экологик фаоллик, ҳар қандай бошқаси каби, ҳар доим узоқ давом этадиган ўйин. Бу ҳар доим экологлар, экспертлар, тадқиқотчилар, давлат ва коммунал хизматларнинг турли мутахассислари билан ҳамкорликдир. Бу бироз қийин бўлиши мумкин. Аммо бизни қайд этишаётганидан, давлат идоралари бизни яхши кутиб олишаётганидан хурсандмиз", — дея таъкидлайди Мария.

Унинг сўзларига кўра, бу соҳада ҳар доим кўп қизлар ва аёллар бўлган, бироқ сиёсий даражадаги қарор қабул қилувчилар орасида ҳали ҳам аёллар деярли йўқ.

Аёллар ҳуқуқлари ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ўртасидаги боғлиқлик 1995 йилда БМТнинг аёллар бўйича тўртинчи конференциясида муҳокама қилинган. Аёл парламентарийлар сони кўп бўлган штатларда атроф-муҳитни муҳофаза қилиш бўйича кўпроқ ташаббуслар қабул қилинмоқда. Бутун Марказий Осиёда бўлгани каби Қирғизистонда ҳам раҳбарлик ва қарор қабул қилиш лавозимлари эркакларда қолмоқда. Мамлакат бўйлаб, 2021-йилда парламентдаги аёлларнинг умумий улуши (15,8 фоиздан 21,11 фоизга) ва маҳаллий кенгашлар (11 фоиздан 38 фоизгача) ошганига қарамай, Қирғизистонда аёллар етакчилигидаги институционал ва норасмий тўсиқлар мавжуд.

Ёш бўлса-да, аммо ҳаво ифлосланишига қарши курашда катта жиддий ютуқларга эришган Мария эйжизм билан кўпроқ курашишга ҳаракат қилмоқда. "Ишчи учрашувга келганингизда:"Олдингизга қизлар келишди" деган гаплар - мана шундай қарашлар билан курашишга тўғри келмоқда. Ташкилотимиз катта ютуқларга, улкан изланишларга эга, тажрибали мутахассисларимиз бор, лекин шунга қарамай, биз барибир "қизлармиз", - деб кулади Мария.

"Ер чемпиони"нинг сўзларига кўра, Қирғизистонда экологик қонунчилик асослари билан боғлиқ катта муаммолар йўқ, бироқ уни амалга ошириш борасида саволлар бор ва ресурслар етарли эмас.

"Қаердадир тажриба ва тегишли мониторинг етишмайди. Бу эрда қўлланиладиган усуллар бизники эмас. Масалан, Бишкекдаги ҳаво ифлосланиши муаммосини ҳал қилиш пойтахт мериясига топширилди. Аммо мерияда бундай тажриба йўқ. Табиий ресурслар вазирлигида икки кишидан иборат иқлим ўзгаришлари бўйича янги бошқарма очилди. Уларнинг сони кам, - деб шикоят қилади Мария.

У дунёни яхшироқ жойга айлантириш истагидан келиб чиққанлигини тан олади. Аммо фуқаролик фаоллиги нафақат муаммони айтиш ва "ҳамма нарса ёмон" дейишдан иборат эмас. Балки, бу муаммони қандай ҳал қилиш мумкинлигини ва бунинг учун нима қилиш кераклигини ҳам кўрсатиш даркор.

"Атроф-муҳит фаоли сифатида мотивацияни йўқотиш осон: сиз қаттиқ меҳнат қиласиз, лекин саъй-ҳаракатларингизнинг натижасини кўрмаяпсиз ва ниҳоят ўзингизда давом эттириш истаги йўқдек ҳис қиласиз. Аммо кейин сиз ҳамма нарса бундай ишламаслигини тушунасиз, кимдир келажак учун масъулиятни ўз зиммасига олиши керак. Бизни курашни давом эттиришга ёрдам бериш учун келган ёшлар, айниқса қизлар ундайди. Бу жуда қувонамиз, чунки бу келажак ишончли қўлларда бўлишини англатади!"

BBCнинг 2023-йилнинг 100 нафар аёли рўйхатидаги атроф-муҳит фаоли Наталья Идрисова халқаро иқтисодчи, аммо бутун умри давомида экология соҳасига яқин бўлган. 2014 йилда у "Кичик ер" ёшлар экологик ташкилотига қўшилди. Кейин турли лойиҳалар ва йирик ташкилотлар билан ҳамкорликлар ўрнатилди. Бугунги кунда Наталя иқлим ўзгариши, энергия самарадорлиги ва ёшларнинг экологик ҳаракати бўйича маслаҳатчи.

"Мен учун катта қийинчилик – аҳолининг оммавий шубҳаланиши: оддий одамлардан тортиб тегишли вазирликларнинг юқори лавозимли амалдорларигача. Бу яхши томонга ўзгариш йўлидаги муҳим тўсиқдир - бу ўзгаришларни мамлакатимизда муаммоларни рад этиш, танқид қилиш ёки билмаслик деворига дуч келишаётган, том маънода кам сонли одамлар, алоҳида ғамхўр шахслар ва ташкилотлар томонидан қўллаб-қувватланмоқда", - дейди у.

Унинг сўзларига кўра, экологик муаммолар ҳеч кимга алоҳида таъсир қилмайди, улар истисносиз барчага салбий таъсир кўрсатади. Бироқ, "экологик саводхонликнинг пастлиги ва одамларнинг инсон фаолияти асосларини тушунишни истамаслиги сабабли, кўплаб экологик офатлар ва бошқа салбий оқибатларнинг аксарият сабаблари ва оқибатларини тушунишда катта бўшлиқ мавжуд".

Бу сифатсиз маҳсулотлар ишлаб чиқарадиган, атроф-муҳитни зарарли чиқиндилар билан ифлослантирадиган, ҳаво сифатини ёмонлаштирадиган, сифатсиз уй-жойлар қурувчи, фойдали қазилмалар қазиб олувчи ва ўрмонларни кесиб ташлайдиган виждонсиз компаниялар манфаати учун маъқул.

"Буларнинг барчаси аҳолимизни ортиқча ташвишга солмайди. Ахир, кўпчилик учун экология ҳали ҳам "тозалаш ишлари", ахлатни бир жойдан иккинчи жойга кўчиришдан иборат. Ва биз нима ёзаётганимиз ва нима ҳақида гапираётганимизни тинглаш ва ўйлаш ўрнига, биз кўпинча қаттиқ рад этиш ёки масхарага дуч келамиз ", - дейди Наталья.

Экологик фаоллик унинг учун шунчаки иш эмас. У ўзи муҳим деб ҳисоблаган нарсани қилади ва оммага етказиш учун зарур деб ҳисоблаган нарсани гапиради.

Ҳаддан ташқари иссиқлик, ўрмон ёнғинлари, сув тошқинлари ва бошқа табиий офатлар билан нишонланган 2023 йилда BBCнинг "100 аёл" лойиҳасида иқлим ўзгаришига қарши курашаётган ва ўз жамоаларига унинг таъсирига мослашишига ёрдам берадиган чоралар устида ишлаётган қаҳрамонлар ҳам бор. Ушбу номинацияга Наталья Идрисова ҳам киритилди.

Кундалик ҳаётда Наталья чиқиндиларни камайтиришга ва уларни саралашга ҳаракат қилади. Ва у доимо атрофидагиларга "жавраб" юради, улар ҳам шундай қилишади. Унинг сўзларига кўра, ҳар бир киши бу соҳада озгина ҳисса қўшиши ёки ҳатто ўз мартабасини қуриши мумкин.

"Агар сиз ҳайвонларни яхши кўрсангиз, зоолог бўлишингиз мумкин, агар сиз ўсимликларни яхши кўрсангиз, ботаник, ўрмончи бўлишингиз ёки кўкаламзорлаштириш ёки турларни тиклаш бўйича махсус лойиҳалар доирасида ишлашингиз мумкин. Мен офисда ўтиришни ва яратишни яхши кўраман - экологик контент яратиш, тадқиқот қилиш, сўровлар ўтказиш. Агар сиз экспедицияларни яхши кўрсангиз, фаолият соҳаларини танлашда ҳам катта имкониятлар мавжуд. Ҳар қандай яхши мутахассис талабга эга бўлади, - дейди Наталья.

Унинг қўшимча қилишича, инсоният ривожланиб боргани сари экологик муаммолар ҳам ортиб боради ва шу билан бирга янги техник инновациялар, ёндашувлар ва муаммолар пайдо бўлади. Шунинг учун, бу соҳада ишсиз қолишдан қўрқишнинг ҳожати йўқ. Бироқ, унинг ўзи буни мартаба истиқболларини кўзлаб қилмаяпти.

Марказий Осиёдаги иқлим ўзгариши оқибатларидан аёллар энг кўп жабр кўрмоқда. Ушбу ўзгаришларнинг барча "лаззатларини" бошдан кечирган уларнинг баъзилари бутун ҳаётини иқлим офатларининг экологик оқибатларига қарши курашишга бағишлаган. Қорақалпоғистонлик шифокор, олим ва давлат арбоби Ўрол Атаниязованинг фикрича, қуриган Орол денгизига яқин ҳудуд бўлган Оролбўйи бир кун келиб қайта тикланиши мумкин.

У Ўзбекистондаги экологик ҳаракатнинг биринчи аёл етакчиларидан бири бўлиб, ўз ҳаётини Орол фожиаси оқибатларига қарши курашишга бағишлаган. Ўрол Атаниязова узоқ йиллардан буён Орол денгизининг қуришидан энг кўп жабр кўрган Ўзбекистоннинг ҳудуди - Қорақалпоғистонда аёллар ва болалар саломатлиги ва фаровонлигини оширишга хизмат қилмоқда. Бу фалокатни Бутунжаҳон метеорология ассоциацияси 20-асрдаги энг йирик техноген экологик инқироз деб баҳолаган.

60 йил ичида Орол денгизи майдони қарийб 90 фоизга қисқарди, ёғингарчилик миқдори бир неча баробар камайди, тўқай ўрмонлари нобуд бўлди, 130 дан ортиқ ҳайвонлар ва 30 дан ортиқ балиқ турлари йўқ бўлиб кетди. Бу офат Оролбўйи аҳолиси орасида онкологик, кўз, нафас олиш ва бошқа касалликларнинг кўпайишига ҳам олиб келди. Орол денгизи инқирозидан энг кўп жабр кўрганлар орасида - аёллар ва болалар.

Бундан ташқари, балиқчилик ва кемасозлик саноатининг ёпилиши туфайли аҳоли оммавий ишсизликка дуч келди.

Ўрол Отаниёзова табиий офат зонасида бўлиб туриб, ўз фаолийтини қишлоқ касалхонасида акушер сифатида бошлади. Орол денгизининг йўқолиши оқибатларини кўриб, бу офат минтақадаги аёлларнинг репродуктив саломатлигига қандай таъсир қилганини аниқлаш мақсадида аёллар ўртасида тадқиқот ўтказди.

Қорақалпоғистонда 5 минг нафар репродуктив ёшдаги аёлларни ўрганиб, суҳбатлар ўтказар экан, уларнинг деярли барчаси ҳомиладорлик ёки туғиш даврида асоратларни бошидан кечирганини ва бу Оролбўйида содир бўлган экологик офат оқибатлари билан боғлиқлигини аниқлади.

Шу билан бирга, Атаниязова Қорақалпоғистон Республикаси Репродуктив саломатлик ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш "Перзент" марказига асос солган бўлиб, у қорақалпоқ тилидан таржима қилинганда "Фарзанд" тушунчасини англатади.

– Бу мудҳиш муаммога қарши курашиш учун бутун жамиятни жалб қилиш, жаҳон ҳамжамиятининг эътиборини жалб қилиш, энг муҳими, хотин-қизларни фаоллаштириш, энг аввало, уларнинг хабардорлигини ошириш зарурлиги менга аён эди, – дейди Ўрол.

"Перзент" одамларга соғлиқни сақлаш, гигиена ва барқарор қишлоқ хўжалиги соҳаларида янги шароитларга қандай мослашишни ўргатади. Атаниязова ишининг катта қисми аёллар ва болалар ҳуқуқлари, аёллар ва улар ўз ҳаётларини қандай яхшилашлари мумкинлиги, жумладан, оилалари саломатлиги, озиқ-овқат ва сув сифатига қаратилган.

"Перзент" маркази нафақат ўқув ва илмий ишларни амалга оширади, балки қишлоқ аҳолисини ўз турмуш шароитларини яхшилашга жалб қилади. Улар 20 гектар майдонда қорақалпоғистонликларга текин тарқатиладиган шу номдаги "Перзент" журналини чоп этиш учун органик фермер хўжалиги, аёллар маслаҳатхонаси ва босмахона ташкил этди.

Даволаш соҳасидаги ва аҳолини атроф-муҳит ва саломатлик муаммоларига оид хабардорлигини оширишдаги фаоллиги учун Орал Атаниязова 2000 йилда нуфузли Goldman2000 экологик мукофоти билан тақдирланган. Ушбу мукофот ҳар йили дунёнинг барча қитъаларини ифодаловчи экологик қаҳрамонларга берилади. Ҳакамлар ҳар бир қитъадан биттадан ғолибни танлайди.

"Goldman мукофоти менинг бутун ҳаётим ва тақдиримга таъсир қилди. Бу менга халқаро миқёсда тан олиниш ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш, жамиятни ривожлантириш ва шахсий ривожланиш учун масъулиятни ўз зиммасига олиш имкониятини берди. Ўзбекистон ҳукумати, халқаро ташкилотлар ва маҳаллий ҳамжамият томонидан катта ёрдам олдим. Бу ҳам Ўзбекистон парламентидан ўрин олишда асосий омил бўлди. Бу ютуқлар менинг жамиятим учун янада фойдали бўлишим ва мамлакатимдаги экологик вазиятни яхшилаш бўйича халқаро ҳамкорликни ривожлантиришимга ёрдам берди", - дейди у.

Ўрал Атаниязова 2020-йилдан буён Қорақалпоғистон тиббиёт институтини бошқариб келмоқда ва Ўзбекистон Олий Мажлиси Сенати аъзоси. 2023-йил октабр ойидан эса у "Шифокорлар атроф-муҳит учун" халқаро ташкилотининг International Society Doctors for the Environment"-ISDE президенти бўлди.

Унинг Оролбўйининг экологик барқарорлигини муҳофаза қилишга қаратилган фаол фуқаролик позицияси у билан ишлайдиган ҳеч кимни бефарқ қолдирмайди. У нафақат ҳаракатга чақиради, балки ўзгаришларнинг ҳаракатлантирувчи кучи бўлишга ҳам ҳаракат қилади.