Орталық Азияда әйелдер климаттың өзгеруі мәселелерімен айналысып, Каспий итбалықтарын зерттеп, ауа сапасын бақылап, Арал теңізінің құрғау салдарымен күресуде. Сонымен бірге олар жиі қоғамдық қарсылық пен гендерлік алалауға ұшырайды. Орталық Азиядағы эко-белсенділіктің бет-бейнесі әйелдер болғанымен, саяси деңгейде шешім қабылдайтын тұлғалар арасында әйелдер жоқтың қасы.

Қазақстандық Әсел Баймұқанова кәсіби зоолог-ихтиолог әкесі сияқты бала кезінен жануарларды жақсы көреді. Бірақ ол алдымен филолог мамандығын оқыған. 2012 жылы бакалавр дәрежесін бітірген соң, әкесі одан ғылыми-көпшілік фильмдер түсіруге көмектесуін өтінеді. Осылайша Әсел алғаш рет бейнекамерамен экспедицияға аттанды. Каспий итбалықтарының өмірі баурап алғаны сонша, оның өзі де зерттеушіге айналды. Қазір Әсел Гидробиология және экология институтының ұжымында жұмыс істейді және докторантурада (мамандығы: ихтиология) білім алып жатыр.

Небәрі тоғыз жыл бұрын ғалымдар Каспий итбалығы туралы көп нәрсе білмеген, бірақ бұл түрді көрсеткіш деп атайды – оның жағдайы бойынша Каспий теңізінің экологиялық ахуалын бағалауға болады. Қазір итбалықтардың негізгі кеуегі ғана емес, сонымен қатар экспедицияға қатысушылар үшін жиі еңсеру қиын апаратын жолдар да белгілі. Ғалымдар қазір Каспий итбалықтарының 98% көктем мен күзде нақты Қазақстан аумағында мекендейтінін біледі. Әсел бұл жануарлардың мінез-құлқын зерттейді. Ол өз командасымен бірге қоршаған ортаны микро және макропластикпен ластау мәселесін де зерттеп жатыр.

«Жағалауда ғана емес, теңізде де, балықтардың қарнынан да пластик таптық. […] Каспий итбалығының өмір сүру ұзақтығы 50-ден 30 жылға дейін қысқарғанын білдік», - дейді Әсел Баймұқанова.

Ғалымдар түсірген ғылыми-көпшілік фильмдер мен ғылыми жобалар қоғам назарын Каспий итбалықтарын қорғау мәселесіне аударуға көмектескен, бірақ әлі де жеткіліксіз. Мемлекет ғылыми жобаларды қаржыландырғанымен, құрал-жабдықтар, мамандар жеткіліксіз; ғылым саласындағы жалақы деңгейі жас ғалымдарды тартуға мардымды емес.

«Көктемде біздің команда кезекті сапарға шығады. Кей студенттер бірінші рет барады, мен олар үшін уайымдап жүрмін, өйткені ондағы жағдай өте қиын. Алғашқы тәжірибем есіме түскенде, маған оңайырақ болған сияқты. Қыздарды ғана емес, жігіттерді де аяймын. 8-9 сағат жүзу, заттарды алып жүру, таяз жерлерде жүру өте қиын. Ең бастысы, олардың көңілі қалмаса болды», – деп алаңдайды Әсел.

Далалық зерттеулер – ғалымдар еңбегінің ең маңызды бөлігі, онсыз толыққанды ғылыми зерттеу жүргізу мүмкін емес. Әсел кей қазақстандық ұйымдарда әйелдерді жынысына қарай алалайтынын айтады.

Ол «Биология және гидрогеология институтының» ұжымында гендерлік алалаудың жоғын өте маңызды деп санайды, өйткені ол жиі қоғам тарапынан таптаурындарға кезігеді.

«Мен осы салада 22 жасымнан бері жұмыс істеймін және үнемі әріптестерімнің қолдауын сеземін, бәріміз бір-бірімізді бағалаймыз және құрметтейміз. Бірақ, әрине, қоғамда неліктен балалы болмадым деп немесе ғылымға неге көп уақыт бөлетінімді сұрайтын жағдайлар болады. Біраз таңданыс пен түсінбеушілік бар. Жұмыс ортасында осындай жағдайға тап болсам, мен үшін өте қиын болар еді», – дейді Әсел.

Каспий итбалығы Қызыл кітапқа енгізілген, бірақ бұл оның сақталуына кепілдік бермейді. Әсел бұл түрдің әлі де шешуі көп еңбекті қажет ететін жұмбағы бар деп есептейді.

Мария Колесникова – Біріккен Ұлттар Ұйымы Қоршаған орта бағдарламасы (UNEP) «Жер чемпиондары» сыйлығының Орталық Азиядағы жалғыз иегері. 2021 жылы бүкіл әлем коронавирус індетінің салдарын бастан кешіріп жатқанда, іс-әрекеттері экологиялық жеңістер мен қоғамды жақсы жаққа өзгертуге әкелген жандар лауреат атанды. «MoveGreen» экологиялық ұйымының жетекшісі «Кәсіпкер көзқарасы» аталымы бойынша жеңімпаз атанды.

2016 жылы қоғаммен байланыс жөніндегі маман Мария Колесникова Қырғызстандағы MoveGreen жастар экологиялық ұйымында волонтер болды.

«Мен Шолпан-Атада туып-өстім. Әр жазды Ыстықкөлде өткізетінмін. Анам есепші, әкем есепші әрі мамандығы бойынша заңгер. Әкем әрқашан көктемде көшет әкелетіні есімде, біз бірге бақшада ағаштар отырғызатынбыз. Сосын әпкелеріммен күтіп, баптаймыз. Менің бастамаларымды отбасым үнемі қолдап келеді. Менің ойымша, бұл олардың мені тұлға ретінде қалыптастырудағы маңызды рөлі», - дейді ол.

Бішкектегі MoveGreen экологиялық ұйымы елордадағы түтін мәселесін 2016 жылы экологиялық проблемалар күн тәртібінде онша өзекті болмай тұрған кезде белсенді түрде зерттей бастады. Марияның айтуынша, бәрі жылыту маусымы кезінде Бішкекке қарайтын бір фотосуреттен басталды – қала қалың сұр түтін жамылғысының астында көрінбей қалды. Көп ұзамай мұндай фотосуреттер көбейе бастады.

«Ол кезде ауаны бақылайтын бірде-бір сезбек болған жоқ. Оның не екенін анықтай бастағанда, біреулер тұман десе, біреулер тұманды түтін деді. Біз немен тыныс алып жүргенімізді білуге шешім қабылдадық» - деп есіне алады ол.

Қазір 1 миллион 200 мың адам тұратын Қырғызстан астанасы жыл сайын жылыту маусымында әлемдегі ең лас қалалардың біріне айналады. Бішкек тұрғындары сапасыз көмір, пайдаланылған газ, айналадағыдан 5°C жоғары жел тармақтары мен температураны ескермей көпқабатты үйлердің салынуынан пайда болған сұр күмбезді түтіннің астында қалады.

Ауаның құрамын өлшейтін MoveGreen сенсорлары елордада алғаш 2017 жылы пайда болды. Бұл ретте ұйым көмір мен басқа да отынның жануы мен шаң-тозаңнан пайда болатын ауадағы ұсақ бөлшектердің (PM2.5) деңгейін бақылаған. Біраз уақыттан кейін «AQ.kg» қосымшасы пайда болды, онда тек азаматтық бақылау сенсорларының деректері ғана емес, сонымен қатар Қырғызгидрометтің де мәліметтері бар. Оның көмегімен адамдар немен дем алатынын және ауаның оларға зиянын азайту үшін не істеу керегін түсіне алады.

Қолданбаны іске қосып, Бішкек ауасына не болып жатқанын зерттеудегі жетістіктерден кейін журналистер мен сарапшылар ластану тақырыбына қызығушылық танытты. Ақпараттық науқан ұйымның сарапшылар мен мемлекеттік органдарға жетуіне көмектесті.

«Экобелсенділік, басқалар сияқты, әрқашан ұзақ ойын. Бұл әрқашан эколог, сарапшы, зерттеуші, мемлекеттік және муниципалдық қызметтердің әртүрлі мамандарымен серіктестік орнату. Бұл аздап қиын болуы мүмкін. Бірақ бізді атап өтіп жатқанына, мемлекеттік органдардың құшақ ашып жатқанына қуаныштымыз», - дейді Мария.

Оның айтуынша, бұл салада әрқашан қыздар мен әйелдер көп болған, бірақ саяси деңгейде шешім қабылдаушылардың арасында әлі де іс жүзінде әйелдер жоқ.

Әйел құқықтары мен қоршаған ортаны қорғау арасындағы байланыс сонау 1995 жылы БҰҰ-ның әйелдер жөніндегі төртінші конференциясында талқыланды. Әйел-парламентарийлері көп мемлекеттерде қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шаралар көбірек қабылданады. Бүкіл Орталық Азиядағы сияқты Қырғызстанда да ер адамдар жетекшілік және шешім қабылдаушы қызметтерде отыр. Бүкіл ел бойынша, 2021 жылы парламенттегі әйелдердің жалпы үлесі (15,8%-дан 21,11%-ға дейін) және жергілікті кеңестердегі (11%-дан 38%-ға дейін) ұлғайғанына қарамастан, Қырғызстандағы әйелдер көшбасшылығына институционал және бейресми кедергілер бар.

Жас, бірақ ауаның ластануымен күресуде үлкен жетістіктерге жеткен Мария эйджизммен күресуге тырысады. «Бір қыздар келіп тұр» деген кездесуге келу – күресуге тура келетін нәрсе. Біздің ұйымның үлкен жетістіктері, орасан зор зерттеулері бар, бізде тәжірибелі мамандар бар, бірақ соған қарамастан біз әлі де «қыздармыз», - деп күледі Мария.

«Жер чемпионының» айтуынша, Қырғызстанда экология заңнамасының негіздері бойынша үлкен мәселелер жоқ, бірақ оны жүзеге асыру қиындығы бар және ресурстар жеткіліксіз.

«Бір жерде сараптама және тиісті бақылау жетіспейді. Мұнда қолданылатын әдістер біздікі емес. Осылайша, Бішкектегі ауаны ластау мәселесін шешу елорда әкімдігіне берілді. Бірақ әкімдікте мұндай біліктілік жоқ. Табиғи ресурстар министрлігінде климаттың өзгеруі бойынша жаңа бөлім ашылды, онда екі адам жұмыс істейді. Олардың саны жеткіліксіз», - деп шағымданады Мария.

Ол әлемді жақсырақ еткісі келетіндіктен жүргенін айтады. Бірақ азаматтық белсенділік тек проблеманы айтып, «бәрі жаман» деп жариялау ғана емес. Бұл мәселені қалай шешуге болатынын және бұл үшін не істеу керегін көрсету.

«Экобелсенді ретінде мотивацияны жоғалту оңай: сіз көп жұмыс істейсіз, бірақ күш-жігеріңіздің нәтижесін көрмейсіз және соңында жалғастырғыңыз келмейтіндей сезінесіз. Бірақ содан кейін бәрін осылай қалдыруға болмайтынын түсінесіз, біреу болашақ үшін жауапкершілікті өз мойнына алуы керек. Сондай-ақ жастар, әсіресе, бізді күресімізде қолдау үшін келетін қыздар да жігер береді. Бұл қуантады, өйткені болашаққа сенімді бола аламыз!».

Наталья Ыдырысова мамандығы бойынша халықаралық экономист, бірақ өмір бойы экология саласына жақын болды. Ол 2014 жылы «Кішкентай Жер» экологиялық жастар ұйымына кірді. Содан кейін түрлі жобалар мен ірі ұйымдармен серіктес болды. Бүгінде Наталья климаттың өзгеруі, энергия тиімділігі және жастардың экологиялық қозғалысы бойынша кеңесші.

«Мен үшін үлкен қиындық – қарапайым халықтан бастап, тиісті министрліктердің жоғары лауазымды шенеуніктеріне дейін халықтың жаппай күмәндануы. Бұл жақсы жаққа өзгертуге айтарлықтай кедергі – біздің еліміздегі кей адамдар, қамқор жандар мен ұйымдар ілгерілететін өзгерістер бас тарту, сын немесе жалпы проблемаларды елемеумен бетпе-бет келеді», - дейді ол.

Оның айтуынша, экологиялық проблемалар ешкімнің жеке басына түспейді, ол барлығына теріс әсер етеді. Алайда «экологиялық сауаттың төмендігі мен адамдардың адам қызметінің негіздерін түсінуге құлықсыздығынан көптеген экологиялық апаттардың және басқа да жағымсыз салдардың себептерін түсінуде үлкен алшақтық бар».

Бұл сапасыз өнім шығаратын, қоршаған ортаны зиянды қалдықтармен ластайтын, ауаның сапасын бұзатын, талапқа сай емес тұрғын үйлер салатын, пайдалы қазбаларды ретсіз тұтынып, орман ағаштарын кесетін жосықсыз компанияларға тиімді.

«Мұның бәрі біздің халықты аса алаңдатпайды. Өйткені көптеген адамдар үшін экология әлі де «сенбіліктер», қоқыстарды бір жерден екінші жерге көшіру. Біз не жазып, не туралы айтатынымызды тыңдап, ойланудың орнына, жиі қақтығыс пен келемежге тап боламыз», - деп атап өтті Наталья.

Экобелсенділік ол үшін жай жұмыс емес. Ол маңызды деп санайтын нәрсені жасайды және жеткізу қажет деп санайтын нәрсені айтады.

2023 жылы, қатты аптап ыстық, орман өрттері, су тасқыны және басқа да табиғи апаттармен есте қалған жылғы BBC «100 әйел» жобасында климаттың өзгеруімен күресетін және оның салдарына отандастарының бейімделуіне көмектесетін кейіпкерлер бар. Осы номинацияға Наталья Ыдырысова да ілікті.

Күнделікті өмірде Наталья қалдықтарды азайтуға және оны сұрыптауға тырысады. Ол айналасындағылар да солай жасасын деп үнемі «күңкілдеп» жүреді. Оның айтуынша, бұл салада кез келген адам аз да болса үлес қоса алады, тіпті мансабын да құра алады.

«Егер сіз жануарларды жақсы көрсеңіз, зоолог бола аласыз, өсімдіктерді жақсы көрсеңіз – ботаник, орманшы бола аласыз, көгалдандыру немесе түрлерді қалпына келтіру бойынша арнайы жобалармен жұмыс істей аласыз. Кеңседе отырып, іс тындырғанды ұнатсаңыз, экоконтент өндіріп, зерттеу жасап, сауалнама жүргізіңіз. Егер сіз экспедицияларды жақсы көретін болсаңыз, мұнда да үлкен вариация бар. Кез келген жақсы маман сұранысқа ие болады», - дейді Наталья.

Оның айтуынша, адамзат дамыған сайын экологиялық проблемалар көбейіп, сонымен бірге жаңа техникалық инновациялар, тәсілдер мен мүмкіндіктер пайда болады. Сондықтан бұл салада жұмыссыз қалудан қорқудың қажеті жоқ. Алайда оның өзі мұны мансап үшін жасамайды.

Орталық Азиядағы климаттық өзгерістердің әсерінен әйелдер ең көп зардап шегеді. Осы өзгерістердің барлық «рахатын» сезіне отырып, олардың кейбіреулері бүкіл өмірін климаттық апаттардың экологиялық зардаптарымен күресуге арнады. Қарақалпақстандық дәрігер, ғалым, мемлекет қайраткері Орал Атаниязова кеуіп қалған Арал теңізіне жақын орналасқан Арал өңірі бір күні қайта тірілуі мүмкін деп есептейді.

Ол Өзбекстандағы экологиялық қозғалыстың алғашқы әйел көшбасшыларының бірі және өз өмірін Арал апатының зардаптарымен күресуге арнады. Орал Атаниязова көп жылдар бойы Арал теңізінің құрғауынан ең көп зардап шеккен Қарақалпақстандағы әйелдер мен балалардың денсаулығы мен әл-ауқатын жақсарту жолында еңбек етіп келеді. Бұл – Дүниежүзілік метеорологиялық қауымдастықтың ХХ ғасырдағы ең ірі антропогендік экологиялық дағдарыс деп бағалаған апаты.

60 жыл ішінде Арал теңізінің ауданы 90 пайызға дерлік қысқарды, жауын-шашын мөлшері бірнеше есе азайды, тоғай ормандары жоқ болды, жануарлардың 130-дан астам түрі мен балықтың 30 түрі жойылды. Бұл апат Арал өңірінің тұрғындары арасында онкологиялық, көз, тыныс алу және басқа да аурулардың көбеюіне әкелді. Арал дағдарысынан ең көп зардап шеккендер – әйелдер мен балалар.

Сонымен қатар тұрғындар балық аулау және кеме жасау өнеркәсіптерінің тоқтап қалуына байланысты жаппай жұмыссыздыққа тап болды.

Апат аймағында жүргенде Орал Атаниязова қызметін ауылдық ауруханада акушер болып бастады. Арал теңізінің жойылуының зардабын көрген ол бұл апаттың аймақтағы әйелдердің репродуктив денсаулығына қалай әсер еткенін анықтау үшін әйелдер арасында зерттеу жүргізді.

Қарақалпақстандағы репродуктив жастағы 5 мың әйелді зерттеп, сұхбат жүргізе отырып, ол олардың барлығы дерлік жүктілік немесе босану кезінде Арал өңіріндегі экологиялық апаттың салдарымен байланысты асқынуларды бастан кешіргенін анықтады.

Осы ретте Атаниязова Қарақалпақ тілінен аударғанда «ұрпақ» дегенді білдіретін «Perzent» деп аталатын Қарақалпақ репродуктив денсаулық және қоршаған орта орталығын құрды.

«Осы сұмдық мәселемен күресу үшін бүкіл қоғамды тарту, әлемдік қауымдастықтың назарын аудару, ең бастысы, әйелдерді жұмылдыру, олардың хабардарлығын арттыру қажет екені маған түсінікті болды», - дейді Орал.

Perzent денсаулық сақтау, гигиена және тұрақты ауыл шаруашылығы салаларында адамдарға жаңа жағдайларға бейімделуді үйретеді. Атаниязованың жұмысының басым бөлігі әйелдер мен балалардың құқықтарына, әйелдерге және олардың өмірін қалай жақсартуға болатынына, соның ішінде отбасыларының денсаулығына, тамақ пен судың сапасына бағытталған.

Perzent орталығы білім беру және ғылыми жұмыстарын жүргізіп қана қоймайды, сонымен қатар ауыл тұрғындарын өздерінің тұрмыстық жағдайларын жақсартуға тартады. Олар 20 гектар жерде органикалық ферма, әйелдер емханасы және Қарақалпақстан тұрғындарына тегін таралатын аттас Perzent журналын шығару үшін баспахана жұмысын ұйымдастырды.

Емдеу және қоршаған орта мен денсаулық мәселелері бойынша қоғамның хабардарлығын арттыру саласындағы белсенділігі үшін Орал Атаниязова 2000 жылы беделді Goldman экологиялық сыйлығымен марапатталды. Бұл сыйлық жыл сайын әлемнің әр континентіндегі эколог-қаһармандарға беріледі. Төрешілер әр континенттен бір жеңімпаз таңдайды.

«Голдман сыйлығы менің бүкіл өміріме және тағдырыма әсер етті. Бұл маған халықаралық тану және қоршаған ортаны қорғау, қауымдастықты дамыту және жеке даму үшін жауапкершілікті өз мойныма алу мүмкіндігін берді. Маған Өзбекстан үкіметі, халықаралық ұйымдар және жергілікті қоғамдастық үлкен қолдау көрсетті. Бұл Өзбекстан парламентінде депутаттық мандат алудың басты факторы болды. Бұл жетістіктер менің қоғамға пайдалырақ болуға және елімдегі экологиялық жағдайды жақсарту үшін халықаралық ынтымақтастықты дамытуға көмектесті», - дейді ол.

Орал Атаниязова 2020 жылдан бастап Қарақалпақ медицина институтын басқарады және Өзбекстан Олий Мәжілісі Сенатының депутаты. Ал 2023 жылдың қазан айынан бастап ол «Қоршаған ортаны қорғау дәрігерлері» (International Society Doctors for the Environment) халықаралық ұйымының президенті болды.

Оның Арал өңірінің экологиялық тұрақтылығын қорғауға бағытталған белсенді азаматтық ұстанымы онымен жұмыс істейтін кез келген адамды бей-жай қалдырмайды. Ол әрекетке шақырып қана қоймай, өзгерістердің қозғаушы күші болуға тырысады.