Дар Тоҷикистон пас аз ба даст овардани истиқлолият дар ҷомеа ҷудошавӣ ба вуҷуд омад, ки аллакай баҳори соли 1992 ба ҷанги шаҳрвандӣ оварда расонид. Дар бештари ҳолат ин ҷудоӣ решаҳои маҳалагароӣ дошт. Муҳорибаҳои мусаллаҳона тақрибан панҷ сол идома кард. 27-уми июни соли 1997 «Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ» миёни ҳукумати Тоҷикистон ва мухолифин ба имзо расид. Дар ин солҳо мардум наздикон, моликият, ватан ва бархе кӯдакиашро аз даст доданд.

Тоҷикон ҳанӯз ҳам он ҷанги мудҳишро дар хотир доранд ва такрори таърихро намехоҳанд. Ба қавли қаҳрамонҳои мо, ҳеҷ гуна ғаразҳои сиёсӣ ба қурбониҳое, ки Тоҷикистон дар солҳои 90-ум аз сар гузаронидааст, арзанда нест. ҳаргуна ихтилофот ва нофаҳмиҳо бояд пеш аз ҳама тавассути дипломатия ҳал шавад.

Мо хотироти одамонеро, ки кӯдакиашон дар солҳои ҷангӣ рост омадааст, гирдоварӣ намудем.

Дар қубодиён дар он лаҳза ҳоло оромӣ буд, ба ман чунин менамуд, ки ҷанг дар куҷое дур аст. ман тариқи радио мешунидам, ки дар бораи ҷанг чизе гузориш медоданд, аммо ин барои ман ҷолиб набуд. Тавре маълум, он ба мо хеле наздик будааст, - аз деҳае аз мо начандон дур чандин ҷавононро ба қатл расониданд. Дар дохили машина садои тирпаррониро шунида, онвақт ман хавотир шудам.

Дар наздикии сарҳад садои тирпарронӣ равшантар менамуд, падарам моро дар назди дарёи Панҷ, ки моро аллакай оилаи амакҳоям интизор буданд, чун тирпарронӣ дер давом накард, дар даруни чуқурие пинҳон шуданд. Падарам барои ҳимояи оилаамон баргашту мо дар даруни чуқурӣ интизори лаҳзаи лозимӣ шудем. Мо шабро интизор шудем ва аз болои Панҷ бо салам шинокунон гузаштем, аллакай тирпаронӣ он лаҳза ба охир расида буд. Аммо онҳое низ буданд, ки ноумед шуданд – ман медидам, ки чӣ гуна одамон зери «борон»-ҳои шадиди тирҳо дарёро убур карданд, баъзеҳо бо баллонҳо, баъзеҳо кӯшиш мекарданд шино кунанд. Се нафар ҳеҷ натавонистанд зинда дарёро то соҳили дигар шино кунанд, онҳоро ба матое печонида, дар Афғонистон ба хок супориданд. ҳамон лаҳза дили ман пора-пора шуд, аз дидани ин лаҳза ба даҳшат афтодам, ман ҳатто гиря карда наметавонистам, танҳо шах шуда будам.

Рӯзҳои аввал дар Афғонистон мо дар палаткаҳо зиндагӣ мекардем, ба мо сару либос медоданд (ҳатто ҷуроб!) ва чипта медоданд, то аз бозорҳо тавонем харидорӣ кунем. Ман дарҳол ба мактаб рафтам, барои волидон кор пайдо карданд, ман дар Афғонистон ҳатто хоҳарчадор шудам!

Мо дар Афғонистон 5 сол зиндагӣ кардем. Ман аз он солҳо бо хушҳолӣ ёддоварӣ мекунам ва барои дастгирии давлат ва халқ миннатдорам. Ман мактабро дар Афғонистон хатм кардам, вақт ёфтам бо модарам дар корхонаи ширинибарорӣ кор кунам, бо оилаамон ба Мазори Шариф се маротиба сафар намудем ва хоҳарбузург шудам. Мо ба ватан аз ҳама охирон, вақте дар Афғонистон ҷанг оғоз шуд, баргаштем.

Мо субҳи барвақт мехестем, ҳама корҳоро анҷом медодем ва соати 7и субҳ хона медаромадем ва ғуруби офтобро инти зор мешудем. ҳамин ки офтоб ғуруб мекард, зиндагӣ аз нав ҷуш мезад. ҳаракатҳои мусаллаҳона дар ҷойҳое, ки мардуми осоишта зиндагӣ мекарданд, рух намедод, тирпарронӣ танҳо дар куҳҳо рух медод, аммо бар ҳол даҳшатовар буд. Мо тасмими гирифтем ба Тоҷикистон баргаштем, «модарам сахт хонаашро пазмон шуда буд» .

Вақте ба қубодиён баргаштем, хонаҳои мо сӯхта буданд, мо онро аз нав сохтем. Барои таъмир моро се сол лозим шуд, аммо ба ин нигоҳ накарда, мо хушбахт будем, ки ба ватан, ҷое ки дигар ҷанг нест, баргаштем.

Диловар, дар солҳои ҷанг 15 сола буд.
Самарқанд, Ӯзбекистон
Душанбе, Тоҷикистон

- Дар оғози ҷанг ман дар синфи 9-ум мехондам, маро зарур шуд пиёда то мактаби 53 равам. Боз ман тариқи майдони Шаҳидон, қароргоҳи ба ном «вовчикҳо»² мегузаштам. ҳамзамон, ман ҳамаи ин шиорҳо, ҳамаи он одамонро медидам. Онҷо онҳо аз зинаҳои Кумитаи марказӣ ва Шӯрои Олӣ баромад мекарданд. Дар ёд дорам суруди «Аз хобигарон, хобигарон, хез»-ро, он вақт ин суруд машҳур буд, тақрибан мисли суруди миллии яке аз майдонҳо буд. Ман наврас будам, ва як эҳсоси ҷолиб доштам ва мегуфтам «ваҳ, чӣ қадар зӯр аст. Вақте ман наврас будам, ин ҳама ҳодисаҳои ҷиддиро дарк карда наметавонистам. Ман ба ин ҳама нигоҳ карда, баъзан ҳатто ширкат ҳам мекардам. Баъзан ба ман як пора нон медоданд, пиёда то боғи ҳайвонот мерафтам, зеро автобусҳо аз бозори Путовский мегаштанд.

Тирамоҳи соли 92 мо Самарқанд (Ӯзбекистон) рафтем. Волидонам шогирд доштанд, собиқ донишҷӯёне, ки дар Роҳҳи Охан кор мекарданд, онҳо моро ба қатора шинонданд. Аниқтараш моро дар қатора тела доданд. Хеҷ гуна фурӯши чипта набуд, то барои худ дар ҳуҷраи махсус ё ин ки дар купеи умумии қатора ҷой харидорӣ намоӣ. Касе пештар омад, нишаст, ҳамон кас чипта ба даст овард. Баъдан контукторҳо дохили қатор омаданд ва бо онҳо дар ҳамонҷо ҳисобӣ кардем.

Қатора пур буд. Ёд дорам, мо бисёрӣ будем, ва дар як вақт ба ман муяссар шуд, то дар рафи боғоҷҳо худро ҷой кунам. Вай дар охири ҳуҷра қарор дошт, ва ман қариби шаб инҷойро ёфта худро ҷой намудам, аммо хело гарм буд. ҳангоми омадан ба Самарқанд, моро аллакай хешовандонамон пешвоз гирифтанд, нимашаб пиёда то хона расидем, ки бобову бибиамон зиндагӣ мекарданд.

Мо дар Самарқанд якчанд моҳ зиндагӣ кардем ва зимистони соли 93 ба хона баргаштем. ҳангоми бозгашт, мо бо қатора аз Самарқанд то Термиз омадем, баъдан ба автобус нишастем. Вай моро то сарҳад расонид ва онҷо фаровард. Минтақаи бетарафро мо пиёда гузаштем, ки хеле роҳи дароз буд. Мо аз Самарқанд каме маводи ғизоӣ бо худ гирифта будем, ки то қадри тавон онҳоро бо худ гирифтем. Баъдан мо ба як нақлиёти боркаш нишастем, ва бо он то корхонаи Алюминий омадем ва дар онҷо мо дар меҳмонхонаи Турсунзода шабро рӯз кардем. Субҳи дигар мақомоти маҳаллӣ автобус ташкил намуда, моро то Душанбе оварданд.

Вақте мо ба хона баргаштем, дидем, ки ошёнаҳои дуюм ва сеюм нестанд. ҳамон вақт ман ҷиддияти ҷангро дарк кардам. Ба хонаи мо снаряд расида буд ва хонаи сеошёна ба якошёна табдил ёфта буд. Ман ба боло баромадам ва дидам, ки девори бетонӣ фурӯ рафта, тирезаҳо паридаанд ва фасад, тарафи қафои бино ҳама сурох шуда буданд. ҳамин лаҳза ман дарк кардам, ки инҷо ҳама ҷиддӣ аст.

Баъдан ҳамсояҳо, дӯстон. шиносҳо нақл карданд, ки онҳо ин ҳамаро чӣ тавр пушти сар карданд. Лаҳзаҳои хандаовар ва даҳшатовар низ буданд. Вақте шабона машина назди хона қарор мегирад, ту ба фикр фурӯ меравӣ: «Барои кӣ омада бошанд? Шояд ҳоло тақ-тақи дар мешавад ва ҳодисае рух медиҳад».

Пас аз таътили калон ман ба мактаб баргаштам, ба гуруҳҳо ҷудо шудани «вовчик» ва «юрчик» оғоз шуд. Бо одамоне, ки ту то ин лаҳза муносибати хуб доштӣ, ногаҳон туро дигар гуна қабул мекунанд – ин воқеияти мактабии он солҳо буд.

Солҳои ҷанг ман тавонистам мактабро тамом кунам ва ба Донишгоҳ дохил шавам. Дар соли якум моро барои ҷамъоварии пахта равон карданд, дар байни мо онҳое буданд, ки волидонашон дар вазифаҳои кумитаи ҳизби демократӣ буданд, ҳар гуна низоъҳо сар шуд, ду нафарро бо корд заданд. Боз ҷудоиандозӣ сар шуд, ҳар кас ба ёд овард, ки кӣ ҳаст .

Аммо бахти мо омад карда буд – гуруҳи мо бо ҳамдигар дӯст буданд, барои ҳамин дар дохили гуруҳи мо мушкилиҳои махсус набуд. Аммо мо донистем, ки дар бинои дигар, дар толори варзишӣ донишҷуёни муҳосибиро ҷойгир карданд, бо кадом сабабе намояндагони вилояти Хатлонро бо ҳам муттаҳид карда буданд. Мо фаҳмидем, ки онҳо ҳамсояҳои мо ҳастанд, аммо бояд бо онҳо бо эҳтиёт будан даркор, то дафъаи дигар рубарӯ нашавем, ҳаракат мекардем, ки аз як тарафи онҳо гузарем.

Охирҳои соли 4-уми таҳсил, моҳи июли соли 97-ум ман ба ҳайси тарҷумон дар Комиссияи оштии миллии оид ба сулҳ ба кор сар кардам. Он вақт онҳо аллакай созишномаи сулҳро имзо карда буданд, онҳоро дар меҳмонхонаи «Вахш» ҷойгир намуданд. Маро зарур буд, наздашон равам, ҳуҷҷатҳоро тарҷума кунам, ба вохӯриҳо рафта, тарҷумаи шифоҳӣ намоям. Ман ҳамеша ҷангҷӯёнро бо автомату муҳофиз медидам.

Як маротиба вақте ман бояд онҷо мерафтам, миёни онҳо ким-чихел низоъ буд. Назди дар рафтам, ки нохост садои тирро шунидам – касе ҷониби касе тир холӣ кард. Ман шунидам, ки касе ба замин афтид, ва аз роҳам қафо гаштам. Фикр кардам, чӣ лозим аст дар ин вақт силоҳбадастонро асабӣ кардан. Ба қароре омадам, ки ба бинои чорошёна, ки ҳоло мағозаи «Волна» аст, дар ягон даҳлез пинҳон шуда, ҳал шудани низоъро интизор шавам. ҳамин ки дохили даҳлез шудам, аз онҷо се одами силоҳдор давида баромаданд, яке аз он дар даст автомат дошт ва лентааш овезон. Давон аз ман пурсид, ки ман ягон шахси силоҳдорро надидам, ман бошам шах шуда истодам. Баъдан онҳо гурехта рафтанд, вале ман ба хулосае омадам, ки ба ин даҳлез ворид нашавам. Тариқи бозори «Зелений» ба Донишгоҳ баргаштам ва ҳамон рӯз ман дигар ба меҳмонхонаи «Вахш» нарафтам.

- Ин охирҳои октябри соли 92-юм буд. Ман дар маркази ноҳияи Кубодиён зиндагӣ мекардам, овоза шуд, ки Фронти халқӣ омада истодааст. Дар шаҳри мо он замон тоҷикони зиёди ба ном «мухолифини маҳаллӣ» - ғармиҳо, дарвозиҳо, помириҳо зиндагӣ мекарданд. Умуман, шаҳри байналмилалӣ буд – бисёр олмониҳо, ӯзбекҳо, тоторҳо, киҳое набуданд, - ман худам қирғиз-тоҷикам. Он замон ҳама чизҳои худро ҷамъ намуда, гурехтанд. Ман аз тиреза медидам, ки чихел ҳама мераванд, тақрибан дар чанд рӯз шаҳр холӣ шуд.

Бародари калонии ман ҳам чизҳои худро ҷамъ намуда, хост ба Афғонистон гурезад, қариб ҳама корҳояш ҳал шуда буд. Вай то сарҳад рафт ва бояд онро мегузашт, аммо ба гуфтаи шиносҳо, ки ҳамроҳаш буданд, вай чизеро дар шаҳр фаромӯш карда буд ва баргашт. Мутаассифона, вай то шаҳр баргашта натавонист, дар роҳ ӯро дастгир карда, ба қатл расониданд. Мо то ҳол намедонем, ки қабраш дар куҷо аст ва ӯро дар куҷо гӯронидаанд.

Баъдан, роҳҳоро махкам карданд, даромадан номумкин буд – ӯро дар худи ҷояш ба қатл расониданд.

Ӯро 14-уми ноябр дар қурот ба қатл расониданд, устухонҳои ӯро мо баъди 8 сол пайдо кардем. Онҳо 5 нафарро парронда, ба даруни бетон андохтанд, барои он ки онҳо дар Афғонистон хизмат карда, гӯё «мусулмонҳоро қатл кардаанд».

Ҷояшро нафаре, ки чӣ тавр онҳоро парронданд, ба мо нишон дод. Мо солҳои зиёд ҷои аниқро мекофтем, тамоми замини ин қитъаро тагурӯ кардем, аммо чизе пайдо накардем, танҳо плитаи бетонӣ монда буд. Дар натиҷа ба шикастани бетонҳо шуруъ кардем. Чизи аввале ки ман дидам, - пойафзоли вай буд. Ин ҳамон пойафзоле буд, ки рӯзи охир, вақте якдигаро дидем, дар пояш буд.

Вақте боқимондаҳои ҷасадро кашида бароварданд, косахонаи сари ӯро бо тири дар пешониаш зада, ба ман доданд, бо вуҷуди он ки 8 сол гузашта буд, устухон буд, вале шакли рӯи бародарамро шинохтам. Устухонҳои ӯро дарҳол аз дигарон ҷудо карданд, ӯ дар миёни дигарон аз ҳама инсони тануманд буд. Ба нақли марди шоҳид, ба ӯ якбора 6 тир холӣ карда буданд. Баъди ин ӯ ба сӯи қотил дод задааст, ки: «Агар мехоҳед кушед, кушед». Баъди ин ӯ тири охиронро дар пешониаш хӯрдааст.

Онҳо гов дода, дар қасобхона куштанд. Гов калон буд, беш аз 100кило гӯшт баромад. Пулҳои маро баргардониданд, гуфтанд равған нест. Мо тамоми гӯштро дар трактор овардем, ҳамроҳ бо мо ҷангиёни маст дар «Виллис» меомаданд. Онҳо бо суръати баланд меомаданд ва дар роҳи оҳан машинаашон чаппа шуд ва дасту пойҳояшон шикаст. Ман ба онҳо нигоҳ карда, мехостам онҳоро дар ҷояшон кушам.

Мо маъракаи калон кардем, дар ёдбуд одамони зиёд омаданд, аз ҷумла ҷангиён ва қумондонҳо.

Ман дастархони калон ва нушунеъмати зиёд оростам дар ҳамон шароит – ҳам мева, ҳам қанд, ҳама ҳайрон шуданд. ҷангиён ба ҳам паст мегуфтанд, ки: «Ин ҳамаро ӯ аз куҷо овардааст? Наход халқ чизеро аз мо пинҳон карда бошад».

Аллакай миёнаҳои ноябр мо фаҳмидем, ки ҳамааш ҷиддӣ аст. Фаҳмидем, ки дар бархе ноҳияҳо тозакунӣ, аниқтараш ҳамшаҳриҳои моро меҷӯянд, ва ба қатл мерасониданд. Бисёр даҳшатнок буд.

Миёнаҳои ноябр мо аллакай ҳаррӯз нақлиёт мекофтем, то Душанберо тарк намоем, вале ҳамааш беҳуда аст. Ва танҳо 5-уми декабр мо нақлиёти самосвали роҳгузарро ёфтем. Моро дар ақиби мошин боз бо панҷ мусофири дигар савор карданд, ва мо ба Хоруғ сафар кардем.

Вақте мо дар Хоруғ расидем, хешовандон бовар кардан наметавонистанд, мо аз ин ҷаҳаннам баромадем. Барои он ки он рӯзҳо тақрибан ҳаррӯз хабарҳо мерасид, ки касе аз моро дар Душанбе ва ё ноҳияҳои дигар парониданд ё ба таври ваҳшиёна ба қатл расониданд. ҳаёти ҳамаи одамон он солҳо тағйир ёфта буд.

Касе намедонист, ки оянда чӣ мешавад. Ҳар кас чихеле метавонист зиндагӣ мекард.

Мо дар 91 мкр. зиндагӣ мекардем. Биноҳои моро чаро ки хонаҳои «ЦКовскими» мегуфтанд. Шояд, барои он ки ҳамсояҳои мо мансабдорони давлатӣ, рӯзноманигорони шинохта ва шоирон буданд.

Ман ҳамаи онҳоро ёд надорам, касонеро, ки мешинохтам, ин Лоиқ Шералӣ ва Амирқул Азимов буданд. Ман 8 сола будам… ман на дар бораи даҳшатҳои ҷанги шаҳрвандӣ, на дар бораи он ваҳшониятҳо, ки дар кишвар рух медоданд ёд надорам. Тамоми дунёи мо дар дохили ҳудуди ҳуҷраи худ буд, ки ба мо иҷозат намедоданд ба берун бароем.

Ҷанги шаҳрвандӣ барои ман як бозии интерактивӣ буд, ки ҳама бозӣ мекарданд: аз кӯдакон то калонсолон.

Аммо фоҷиа аз «майдон»-и мо ҳам бетараф нагузашт. Наздики зимистон, ёдам ҳаст, ки дар як нуқтаи холӣ рӯзноманигор, ки ҳамсояи мо буд ва ахлот мепартофт, кушта шуд.

Тақрибан, ҳамонрӯз дар машинаи худаш як корманди сафорат низ бо автомат парронида шуд. Вай аз тавақуфгоҳи худ, ки дар таги тирезаи мо буд, мебаромад. Дар паҳлӯи вай писараш, ки шояд 5 сола ҳам набуд, қарор дошт.

Писарча зинда монд.

Ҳолатҳое буданд, вақте мо манзараеро назорат мекардем, ки «Волга»-и зард назди бинои «ЦКовском» меомад, аз дохилаш чанд нафар силоҳбадаст фаромаданд ва аз як хона ба хонаи дигар тир холӣ мекарданд. Он замон маро хобҳои даҳшатнок думболагир буданд, ки ман ё наздиконам кушта шудем.